يكی از پرخاطره ترين مكانهای مدينه، قبرستان بقيع است; جايی كه آن را پيش از آمدن پيامبر (صلی الله عليه وآله) «بقيع الغرقد» می ناميدند. «غرقد» نوعی درخت است كه در گذشته، داخل اين قبرستان و يا در كنار آن وجود داشته و به تدريج با گسترش قبرستان، آن درختها ـ كه به نظر برخی توت بوده ـ از ميان رفته است. 

بقيع به عنوان زمينی در حاشيه بخش مركزی يثربِ پيش از اسلام، گورستان مردم اين شهر بود و پس از اسلام نيز به عنوان مهمترين گورستان مدينه شناخته شد. اين گورستان با وسعت نسبتاً زياد خود ـ به مانند نوع قبرستانهای كهن كه در محيطی باز و پراكنده قرار داشته ـ در طول قرون مختلف اسلامی، مَدْفن صحابه، تابعين و مهمتر از همه، چهار تن از امامان (عليهم السلام) بوده و از اين رو محل زيارت تمامی زائران مدينه منوّرهاست.

بقيع در ناحيه شرقی مسجدالنبی و تقريباً در فاصله يكصد متری آن واقع شده و بارها حدود آن تغيير كرده است. اين قبرستان تا يكصد سال پيش، خارج از حصار قرار داشته، اما اكنون در ميان شهر مدينه واقع شده، از چند سوی در محاصره خيابانهای ستين، عبدالعزيز و ابوذر قرار گرفته و مبدأ خيابان باب العوالی از بقيع آغاز میشود.

بقيع در آغاز دولت اسلامی مدينه، مانند پيش از اسلام، به عنوان قبرستان، مورد استفاده قرار گرفت. يكی از نخستين مهاجران كه در بقيع مدفون شد، عثمان بن مظعون بود. وی در مكه به پيامبر(صلی الله عليه وآله) گرويد، سپس به حبشه هجرت كرد و پس از مهاجرت به مدينه در جنگ بدر حضور يافت و آنگاه درگذشت.

به نقل از ابن حجر، وقتی عثمان بن مظعون درگذشت، رسول خدا(صلی الله عليه وآله) در حالی كه اشك از چشمانش سرازير بود، او را بوسيد. زمانی هم كه ابراهيم فرزند پيامبر(صلی الله عليه وآله)درگذشت، حضرت فرمود: او به سَلَف صالح ما عثمان بن مظعون پيوست.

پراكندگی قبرستان، از همان زمان مطرح بوده و به همين دليل است كه اكنون برخی از قبور صحابه، در فاصله های بسيار دورتر از بخش اوليه آن ـ در زمان ما ـ قرار گرفته است. برای نمونه میتوان به فاصله قبر سعدبن معاذ با قبور ائمه اطهار(عليهم السلام) اشاره كرد.

از ديگر چهرههای معروف صحابه كه در دوره حيات پيامبر(صلی الله عليه وآله) درگذشت و در بقيع آرميد، همين سعدبن معاذ است كه در نبرد خندق مجروح شد و چندی بعد به شهادت رسيد.

گفتنی است كه محدوده حد فاصل ميان بقيع و حرم پيغمبر(صلی الله عليه وآله) تا چند سال پيش مجموعهای از خانهها و كوچه و بازار و كتابخانه عارف حكمت را تشكيل میداد كه بخشهای مختلف آن به مرور از ميان رفت و در حال حاضر به صورت يك فضای سنگفرش باز به عنوان حياط باز مسجد مورد استفاده است. در اين محله كه ميان شيعيان به محله بنی هاشم شهرت دارد، خانهای وجود داشت كه به عنوان خانه امام جعفر صادق(عليه السلام) شهرت داشت و كوچه تنگ مزبور را نيز به عنوان «زقاق جعفر» میشناختند. از اين خانه و كوچه كه در حوالی سالهای 60 تا 63 تخريب شد، تصاويری برجای مانده است.

عنايت رسول خدا(صلی الله عليه وآله) به دفنشدگان بقيع

رسول خدا (صلی الله عليه وآله) به بقيع عنايتی ويژه داشت، برخی شبها به آنجا میرفت و برای اهل بقيع آمرزش میطلبيد. آن حضرت هر زمان كه به زيارت بقيع میرفت، خطاب به مدفونين بقيع میفرمود:

"السَّلامُ عَلَيْكُمْ دارَ قَوْم مُؤْمِنِين، وَ إنّا اِنْ شاءَالله بِكُمْ لاحِقُون، اَللّهُمَّ اغْفِرْ لاَِهْلِ بَقِيعِ الْغَرْقَد. اَلّلهُمَّ لاتحرمنا أَجْرَهُم وَ لاتفتنّا بعدهم. اللّهُمَّ اغْفِرْ لَنا و لَهُمْ."

بقيع و بقعه های آن

پس از رحلت پيامبر(صلی الله عليه وآله) تا به امروز، اين قبرستان، همچنان آباد و برقرار بوده و بسياری از صحابه و تابعين و علما را در طول تاريخ در آغوش خود جای داده است. مالك بن انس گويد: حدود ده هزار نفر از صحابه در بقيع دفن شدهاند.

از كيفيت برخی از قبور چنين بر میآيد كه مكانهای خاصی از بقيع، اختصاص به افراد خاصی داشته و يا به هر حال، وضعيت چنان بوده كه امكان دفن افراد وابسته به يك خانواده وجود داشته و آنان میتوانستهاند در كنار هم دفن شوند. برای مثال، كنار هم قرار داشتن قبور چهار امام، با اين كه در فواصل مختلف زمانی رحلت كردهاند، شاهدی برای اين امر است. همچنين دفن شدن چندين تن از همسران پيامبر يا دختران آن حضرت و... در كنار يكديگر، همين مسأله را تأييد می كند.

باقی ماندن محل اين قبور، نشان از آن دارد كه قبرهای مذكور از همان آغاز مورد توجه و زيارت مردم بوده است. اين امر اختصاص به شيعه نداشته و اهل سنت نيز نسبت به قبور همسران پيامبر و يا عثمان و نيز برخی از علمای خود; مانند مالكبن انس و استاد و شيخ او نافع، قاری قرآن كه در كنار هم مدفون هستند، احترام گذاشته و به زيارت آنها میرفتهاند. اين مسأله سبب شد تا به مرور، برای حفظ اين قبور، بناها و بقعههايی كه در آغاز كوچك بوده، روی آنها ساخته شود.

عباسيان، برای حفظ قبر عباس، بنايی روی آن ساختند. از آنجا كه قبر عباس در كنار قبر چهار امام و قبر منسوب به حضرت زهرا(عليها السلام) يا فاطمه بنت اسد بود، بقعه ياد شده، بر روی همه آنها يكجا بنا شد. پيش يا پس از آن، بقعههايی نيز برای همسران پيامبر، عمهها و نيز امام مالك و غيره ساخته بودند و از قرن ششم به بعد، كسانی از بزرگان نيز كه علاقمند به برخی از مدفونين در اين مكان بودند، بقعههايی برای آنان ساختند.

به نوشته مَطَری (741) افزون بر قبّهای كه روی مزار عباس و چهار امام بود، در كنار آن، قبه ای روی قبر عقيل و عبدالله بن جعفر نيز وجود داشت. پس از آن قبّهای بر مرقد ابراهيم فرزند پيامبر(صلی الله عليه وآله) بود كه در سمت قبله آن، ضريح مشبّك قرار داشت و در كنار وی عثمان بن مظعون دفن شده بود.

اين سخن پيامبر در وقت دفن ابراهيم كه به سلف صالح ما عثمانبن مظعون ملحق شد، همانطور كه مطری نقل كرده، ثابت میكند كه قبر عثمان بن مظعون بايد در كنار قبر ابراهيم باشد.

وی می افزايد: پيش از آنكه عبدالرحمان بن عوف درگذرد، عايشه از او خواست كه در خانه اش كنار شيخين دفن شود، اما او گفت كه با ابن مظعون عهدی دارد و می خواهد كنار او دفن شود. به نوشته مطری، اين زمان، در داخل قبه عقيل، يك حظيره سنگی بود كه قبور زنان پيامبر در آن قرار داشت و بدين ترتيب روشن می شود كه بعدها قبهای مستقل برای همسران پيامبر(صلی الله عليه وآله) ساخته شده است.

نايب الصدر كه در محرم سال 1306 ق. از بقيع ديدن كرده، از واقع شدن بقيع درخارج ديوار اصلی شهر مدينه ياد كرده و نوشته است: دور بقيع حصاری بود كه دو در داشت; يكی از اين دو در، در برابر بقعه ائمه(عليهم السلام) بود و ديگری در برابر درِ اصلی ورود به شهر مدينه. درآنجا سنگ نبشتهای وجود داشت كه اشعار تركی بر آن حك شده بود و نشان می داد كه تاريخ بنای حصار بقيع، سال 1223 ق. بوده و به دست سلطان محمود عثمانی نوشته شده است.   

به نوشته برخی از منابع، در سال 1234 ق. محمدعلی پاشا، حاكم مصر، بقعه ائمه بقيع را به دستور سلطان عثمانی بازسازی كرد.

سيد جعفر مدنی برزنجی (م 1317 ق.) كه خاندانش از سوی دولت عثمانی، متوليان رسمی بقيع بودند، نوشته است: بقعهای كه عباس و ائمه چهارگانه در آن قرار داشتند، قبهای بزرگ و عالی بوده است. اين بقعه، به مانند ديگر قبّههای منهدم شده، بعدها در دوره سلطان محمودخان عثمانی ساخته شد كه به گفته مدنی، بوّابی آن با فرامين سلطانی، از سوی عثمانیها، در خاندان آنها بوده است.(367) اين دربانان، به رغم آن كه از سادات بودند، نسبت به شيعيان، به ويژه شيعيان عجم سختگيری زيادی داشتند و برای هر زائر شيعه كه وارد حرم ائمه میشد، مبلغی می گرفتند.

در نزديكی قبّه عباس و ائمه، بقعه كوچكی روی قبر ابنابی الهيجاء بوده است. اين شخص كه از امرای دولت فاطمی بود، كارهای عمرانی زيادی در آثار متبركه حرمين به انجام رسانيد. در همان نزديكی، مقبرهای هم برای اميرچوپان ـ از سلسله چوپانيان عراق عجم ـ بوده است.

به طور معمول قبوری كه دو سنگ ـ يعنی يكی در بالا و ديگری در پايين ـ دارد، صاحب آن زن و قبوری كه تنها يك سنگ دارد، نشان از مرد بودن صاحب آن می باشد.

طی دو دهه گذشته، دو بار ديوار بقيع تخريب و بازسازی شده است. بازسازی جديد كه در روزگار فهد صورت گرفت، بقيع را به مقدار زيادی از حالت ويرانهای كه پيش از آن داشت، درآورد. در اين طرح كه هماهنگی وضعيت بقيع با مجموعه طرح حرم نبوی مورد توجه بود، ابتدا ديوارههای بقيع به شكل زيبايی ساخته شد; سپس در داخل بقيع طی سالهای 1418 ـ 1419 مسيرهای رفت و آمد سنگفرش گرديد و مانع از برخاستن خاك به دليل شلوغی جمعيت شد. اين در حالی است كه اميد میرود قبور ائمه بقيع، دست كم سنگفرش شده و از اين وضعيت بدر آيد.

اكنون قبور موجود در بقيع به صورت فضای باز و ساده و بدون بقعه درآمده و قبرها جز نشانی ساده، به صورت سنگی كه بالای سر آنها گذاشته شده، چيزی ندارد. با اين حال، تعلق خاطر مسلمانان به مدفونشدگان بقيع سبب گرديد كه همچنان قبر عدهای از بزرگانِ مدفون، مشخص باقی بماند; گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلكه هزاران تن از صحابه و تابعين به دست فراموشی سپرده شد و قبر آنان نامشخص ماند.

سفرنامه ها و كتابهای تاريخی كه در قرون مختلف به نگارش درآمده است، حكايت از اعتنای كامل زائرانِ حرم نبوی به اين قبرستان میكند. مسلمانان از هر فرقه ومسلك، پس از زيارت خيرالبشر به زيارت دفن شدگان در بقيع آمده و خاطره پرشكوه عصر نخستين اسلامی و مظلوميت امامان را زنده نگاه داشته اند..

پايان.اجاقي

منبع:امور حج و زيارت صدا و سيما