پیوندها
وبلاگ
پرسش و پاسخ
۱۳۹۹/۰۹/۲۹ ۱۲:۴۳:۰۷
مقدمه
بی‌تردید حضرت زینب(س) شخصیتی تأثیرگذار در تاریخ و اسوه‌ای جامع و کامل برای همگان است. شخصیتی که در نهضت عظیم کربلا، نقش اساسی و سرنوشت‌سازی در حفظ و ماندگاری و جاودانگی این قیام داشته است. مهم‌ترین و برجسته‌ترین بخش زندگی حضرت زینب(س)، صبر و مقاومت در بُعد اجتماعی و سیاسی است که به عنوان بارزترین خصیصه آن بزرگوار به شمار می‌آید؛ موضوعی که ابعاد مختلف آن در رویدادهای گوناگون زندگی آن حضرت کاملاً مشهود و محسوس است و از او به عنوان شخصیت نمونه و نماد صبر جمیل ساخته است. در این نوشتار، تصویری از نوع و کیفیت صبر جمیل آن حضرت به عنوان الگوئی جاودانه ارائه می‌شود.
مفهوم صبر جمیل و موارد استعمال آن در قرآن
واژه‌شناسان صبر را در مقابل جزع و به معنای حبس، منع، خودداری و شکیبایی آورده‌اند؛ چنانکه خلیل بن احمد می‌نویسد: «الصبر: نقیض الجزع؛ [۱] صبر نقیض جزع است». احمد بن فارس نیز در تعریف آن نوشته است: «الصبر هو الحبس؛ [۲] صبر عبارت از همان حبس است». از آنجایی که این واژه جنبه اخلاقی دارد، علمای علم اخلاق نیز به تعریف واژه صبر پرداختند. مرحوم نراقی؛ در تعریف این واژه می‌نویسد: «صبر یعنی ثبات و آرامش نفس در سختی‌ها، بلاها و مصائب و پایداری و مقاومت در برابر آن‌ها؛ به‌طوری که از گشادگی خاطر و شادی و آرامشی که پیش از حوادث داشت، بیرون نرود و زبان خود را از شکایت و اعضای خود را از حرکات ناهنجار نگه دارد».[۳]
در فرهنگ قرآنی، واژه صبر معنای دقیق و بلندی دارد. راغب اصفهانی می‌نویسد: «صبر عبارت است از وادار نمودن نفس به آنچه که عقل و شرع اقتضا می‌نماید و بازداشتن آن از آنچه که عقل و شرع نهی میکند».[۴]
واژه «جمیل» به معنای زیبا، نیکو و آراسته است. توصیف صبر با لفظ جمیل از این روست که ممکن است ایستادگی و شکیبایی در برابر ناملایمات، شایسته و مورد پسند نباشد؛ زیرا امکان دارد شخص عکس‌العملی از خود نشان دهد که از نظر عرف یا عقل یا شرع بد شمرده شود. از این رو صبر جمیل بر اساس افراد، متفاوت خواهد بود؛ چه بسا عملی در برابر ناملایمات در عرف منطقه‌ای صبر جمیل به شمار آید و نزد عرف منطقه دیگر یا در نظر شرع، صبر جمیل نباشد. بنابراین باید برای شناخت صبر جمیل معیار و ملاک‌هایی در نظر گرفته شود. [۵]
بر اساس آموزه‌های دینی صبر جمیل، صبری است که برای رضای خدا باشد، [۶] تداوم داشته باشد، شکوه و بی‌تابی در آن نباشد، هرگز یأس و ناامیدی در آن راه پیدا نکند، [۷] به کفر و ناسپاسی منجر نشود، موجب ذلت و خواری نگردد و افزون بر اراده و انگیزه درونی، از امدادهای الهی استمداد گرفته شود.
در قرآن کریم صبر جمیل در سه مورد به کار برده شده است:
۱. هنگامی که پیراهن خونین یوسف(ع) را برای پدر آوردند، فرمود: «بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُون؛ [۸]هوس‌های نفسانی شما این کار را برایتان آراسته! من صبر جمیل (و شکیبایی خالی از ناسپاسی) خواهم داشت و در برابر آنچه می‌گویید، از خداوند یاری می‌طلبم».
۲. دومین مورد نیز در رابطه با صبر حضرت یعقوب(ع) بر مصیبت فراق فرزندش حضرت یوسف(ع) است که می‌فرماید: «قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمیلٌ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنی بِهِمْ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ؛ [۹] (یعقوب) گفت: (هوای) نفس شما، مسأله را چنین در نظرتان آراسته است! من صبر می‌کنم، صبری زیبا (و خالی از کفران) امیدوارم خداوند همه آن‌ها را به من بازگرداند؛ چرا که او دانا و حکیم است!».
۳. سومین مورد در رابطه با توصیه خداوند متعال به پیامبر اعظم(ص) در مقابل استهزا، تکذیب و آزار کافران و مشرکان است که می‌فرماید: «فَاصْبِرْ صَبْراً جَمیلاً؛ [۱۰] پس صبر جمیل پیشه کن».
جلوه‌هایی از صبر جمیل زینب کبری(س)
نگاهی به زندگی حضرت زینب(س)، گواه بر این است که زندگی و حیات آن حضرت آمیخته با صبر جمیل بوده است که در اینجا به اختصار به بعضی از جلوه‌های آن اشاره می‌کنیم.
۱. مقاومت در برابر مصیبت‌ها
مصائب حضرت زینب(س) در تمام تاریخ کم نظیر است. آن حضرت در برابر تمام مصائب، نمونه و تجسم عالی صبر جمیل بود. مقاومت و شکیبایی در راه پاسداری از حریم دین و ولایت، انجام وظیفه خویش به مقتضای عقل و شرع، کنترل نفس خود در برابر ناملایمات، ضعف نشان ندادن در مقابل دشمن، عدم شکوه به مردم، حفظ عزت و کرامت و ...، از ویژگی‌های صبر جمیل زینبی است.
مصائب حضرت زینب(س) را می‌توان به دو قسم تقسیم کرد. قسم اول مصائب زندگی در مدینه است. وقایعی چون از دست دادن جدش رسول‌خدا(ص) در سن پنج سالگی، هجوم به خانه مادرش فاطمه(س)، آتش زدن خانه، بردن پدرش علی(ع) به مسجد برای گرفتن بیعت، وارد کردن ضربات بر حضرت زهرا(س) و شهادت مادر گرامی‌اش و خانه‌نشینی پدر بزرگوارش علی مرتضی(ع) تمام این حوادث در زندگی حضرت زینب(س) واقع شد؛ اما مانند کوه صبر و مقاومت کرد و هرگز شکوه نکرد. [۱۱]
قسم دوم از مصائب حضرت زینب(س) مربوط به قیام عظیم عاشورا و شهادت حضرت سیدالشهدا(ع)، یاران، فرزندان و اهل‌بیت آن حضرت و نیز مصائب دوران اسارت است. در نحوه صبر و مقاومت حضرت زینب(س) در مقابل مصیبت‌ها چند نکته مهم وجود دارد که بسیار حائز اهمیت است:
۱. در تمام این مصائب حضرت زینب(س) بر نفس خود مسلط بود و هرگز بی‌تابی، جزع و فزع نکرد، عنان و اختیار خود را از دست نداد، رفتار ناپسندی از خود نشان نداد که عزت و کرامتش لطمه ببیند؛ بلکه همیشه قوی و قدرتمند در صحنه مصیبت حاضر شد. شیخ مفید؛ در کتاب الارشاد می‌نویسد:
هنگامی که اهل‌بیت: وارد مجلس عبیدالله بن زیاد شدند، حضرت زینب(س) عزتمندانه در گوشه‌ای از قصر الاماره نشست. این صحنه آنقدر جلب توجه کرد که ابن‌زیاد پرسید: «این زن کیست که این چنین در گوشه‌ای نشسته؟». کسی جواب نداد. ابن‌زیاد تا سه مرتبه تکرار کرد، گفتند: «این زینب(س) دختر فاطمه(س) دختر رسول‌خدا(ص) است». ابن‌زیاد وقتی این جمله را شنید، رو به حضرت کرد و گفت: «حمد خدای را که شما را رسوا کرد و شما را کشت و دروغتان را آشکار ساخت». حضرت زینب(س) با آن همه مصائبی که دیده بود، برخاست و گفت: «اَلْحَمدُللَّهِ الَّذی اَکْرَمَنا بِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ وَ طَهَّرنَا مِنَ الرِّجْسِ تَطْهیراً، واِنَّما یَفْتَضِحُ الفاسِقُ وَ یَکذِبُ الفاجِرُ، وَ هُوَ غَیْرُنا؛ حمد خدایی را که ما را گرامی داشته به پیامبر اکرم(ص) و به ما کرامت بخشید و ما را پاک و پاکیزه از رجس و پلیدی داشت. همانا فاسق رسوا می‌شود و فاجر دروغ می‌گوید و بحمدلله، از آن‌ها نیستیم و آن‌ها دیگرانند». این جملات همانند پتک آهنین بر فرق عبیدالله بن زیاد وارد شد؛ به‌طوری که غضبناک و خشمگین شد و قصد کشتن حضرت زینب(س) کرد. [۱۳]
ابن‌طاووس در کتاب لهوفنقل میکند که حضرت زینب(س) در پاسخ ابن‌زیاد که خود را مست قدرت پوشالی و پیروزی ظاهری می‌دید، فرمود: «مَا رَأَیْتُ إِلَّا جَمِیلًا؛ [۱۴] من چیزی جز زیبایی نمی‌بینم».
این جمله که عمق بینش و اندیشه حضرت زینب(س) را در تحلیل حوادث و مصیبت‌ها نشان می‌دهد، نمایان‌گر «صبر جمیل» آن حضرت است که در مقام عمل از آن برخوردار بود و با اراده قوی و عزمی استوار در مقابل ظالمان ایستاد و مصیبت‌ها و شدائد را به فرصت‌ها تبدیل کرد تا ستمگران را رسوا، و عزت و کرامت اهل‌بیت: را حفظ کند.
۲. حضرت زینب(س) مصائب را مشیت و امتحان الهی می‌دانست و ایمان داشت که آنچه اتفاق می‌افتد، بدون حکمت الهی نیست. خداوند این مصائب را وسیله‌ای برای امتحان و ابتلا قرار داده است تا اولیای الهی به مقام قرب و درجات بالا برسند. همان خدایی که این حوادث و مسائل را مقدر میکند، قدرت تحمل و مقاومت را نیز می‌دهد و به صابران، اجر و پاداش عطا میکند. حضرت زینب(س) خواست و مشیت و اراده الهی را بر همه چیز ترجیح می‌داد و نظام هستی را نظام احسن می‌دانست؛ از همین رو بود که همه چیز را زیبا می‌دید.
وقتی در قتلگاه بدن قطعه قطعه برادرش را دید، به جای ضعف در برابر دشمن با صبر و مقاومت، بدن برادرش را بلند کرد و رو به آسمان گفت: «ألَّلهُمَّ تَقَبّل مِنَّا هَذا القُربَان؛ [۱۵] خدایا این قربانی را از ما بپذیر». در مجلس یزید نیز وقتی آن خطبه معروف را ایراد نمود، خداوند را حاکم و داور قرار داد و فرمود: «ای یزید! تو هر نیرنگی خواهی بزن و هر اقدامی که می‌توانی، انجام بده و از هر کوششی دریغ منما. به خدا قسم! هرگز نمی‌توانی نام ما را محو کنی و وحی ما را خاموش کنی و به منتهای مقام ما برسی و هرگز نمی‌توانی ننگ این ستم را از خود بزدایی؛ رأی تو سست و ایام دولت تو اندک است».[۱۶] این نگاه توحیدی حضرت زینب(س)، همان صبر جمیل است که نسبت به حوادث و مصیبت‌ها درس‌آموز و الگوست.
۳. حضرت زینب(س) در تمام این حوادث و مصیبت‌ها به همراهی خدا و پاداش الهی امید داشت و معتقد بود که انسان مظلوم، تنها و بی‌یار و یاور نیست. حضرت مقاومت را از خدا می‌دانست؛ چون بر اساس آیات قرآن، صبر و مقاومت یک نعمت بزرگ از جانب خداست؛ چنانکه در قرآن آمده است: «وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ [۱۷] صبر کن و صبر تو، جز به توفیق خدا نیست». آن حضرت می‌دانست که در این نهضت عظیم، اجر و پاداش فراوان است که تنها در سایه صبر و مقاومت به دست می‌آید؛ زیرا خداوند «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ؛ [۱۸] خدا با صابران است» و به صابران وعده پاداش بغیر حساب داده است: «إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛ [۱۹] صابران پاداش خود را بدون حساب دریافت می‌کنند».
حضرت زینب(س) نصرت و پیروزی واقعی را در صبر و مقاومت می‌دید؛ زیرا از جدش رسول‌خدا چنین آموخت: «وَ اعْلَمْ أَنَ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْر؛ [۲۰] بدان که یقیناً نصرت و پیروزی با صبر و مقاومت است». امام حسین(ع) نیز هنگام آخرین وداع با اهل‌بیت:، به خواهرش زینب(س) سفارش کرد که صبور باشد و در مقابل دشمن بی‌تابی نکند. حضرت زینب(س) با این تفکر و عقیده و صبر جمیل، تمام مصائب را تحمل کرد تا این قافله عشق به سر منزل مقصود برسد و نهضت عظیم عاشورا ماندگار و ثمربخش گردد و با صبر جمیل خود، دشمن را از پای درآورد.
پی نوشت ها:
[۱]. خلیل بن احمد فراهیدی؛ کتاب العین؛ ج ۷، ص ۱۱۵.
[۲]. احمد بن فارسی؛ معجم مقاییس اللغه؛ ج ۴، ص ۲۱.
[۳]. محمد مهدی نراقی؛ جامع السعادات؛ ج ۳، ص ۲۸۱.
[۴]. حسین بن محمد راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص ۴۷۴.
[۵]. ناصر مکارم شیرازی و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ ج ۲۵، ص ۱۷.
[۶]. در ادبیات عرب گفته‌اند: صبر در «صبر جمیل» مرفوع آمده و معنایش این است که: «فشأنی صبر جمیل؛ کار من صبر جمیل است». علی بن حسین علم‌الهدی؛ امالی المرتضی؛ ج ۱، ص ۱۰۶.
[۷]. از امام باقر۷ سؤال شد، معنای صبرجمیل چیست؟ فرمود: «صَبْرٌ لَیْسَ فِیهِ شَکْوَی إِلَی النَّاس؛ صبری که در آن شکایت به مردم وجود نداشته باشد». محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۲، ص ۹۳.
[۸]. یوسف: ۱۸.
[۹]. یوسف: ۸۳.
[۱۰]. معارج: ۵.
[۱۱]. احمد بن علی طبرسی؛ الاحتجاج؛ ج ۲، ص ۱۳۸.
[۱۲]. حسن الهی؛ زینب کبری عقیله بنی‌هاشم؛ ص ۶۲: «در صبر و شکیبایی بر مصیبت‌ها آنچنان بود که نزدیک است از عجائب و شگفتی‌ها شمرده شود».
[۱۳]. محمد بن محمد مفید؛ الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد؛ ص ۲۴۳ و ۲۴۴.
[۱۴]. علی بن موسی ابن‌طاووس؛ اللهوف علی قتلی الطفوف؛ ص ۱۴۲.
[۱۵]. بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله؛ عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال؛ ج ۱۱، ص ۳۵۸.
[۱۶]. علی بن موسی ابن‌طاووس؛ اللهوف علی قتلی الطفوف؛ ص ۲۱۵.
[۱۷]. نحل: ۱۲۷.
[۱۸]. انفال: ۴۶.
[۱۹]. زمر: ۱۰.
[۲۰]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسایل الشیعه؛ ج ۱۵، ص ۲۶۳.
منبع:www.hawzahnews.com
