پیوندها
وبلاگ
پرسش و پاسخ
تاريخ ضريح هاى ائمه بقيع عليهم السلام
پس از بررسى تاريخ بقعه و حرم ائمه بقيع، مىرسيم به بررسى تاريخ ضريحهاى سهگانه اين بزرگواران:
آنچه از تاريخ به دست مىآيد، اين است كه قبور ائمه بقيع و جناب عباس، از قديمالايام يعنى پيش از قرن هفتم، داراى ضريح و صندوق بودهاند كه به مناسبت نزديكى و اتصال قبور ائمه عليهم السلام همه آنها در داخل يك ضريح و قبر جناب عباس به علت فاصله آن با اين قبور، داراى ضريح مستقل بوده است و در قرنهاى اخير علاوه بر اين دو صندوق، يك ضريح مشبك و چوبين بزرگ هم ساخته شده كه هر دو صندوق در داخل آن قرار داشتهاند.
صندوق قديمى
همانگونه كه اشاره شد، اين دو صندوق از نظر تاريخى داراى قدمت و سابقه بس طولانى، مخصوصاً ضريح ائمه بقيع، از نظر استحكام و ظرافت و زيبايى جالب توجه بوده است. بطورى كه مؤلفان و تاريخنويسان در وصف آن، قلمفرسايىها كرده و اين ظرافت و زيبايى را به وسيله نوشتههايشان به نسلهاى آينده منتقل نمودهاند كه ما گفتار چند تن از اين مورّخان را در اختيار خواننده ارجمند قرار مىدهيم:
1- تا آنجا كه ما به دست آوردهايم، در تاريخ براى اوّلين بار كه از صندوقِ قبورِ ائمه بقيع سخن به ميان آمده و ظرافت و زيبايى آن توصيف شده، به وسيله جهان گرد معروف ابن جبير (متوفاى 614 ه.) مىباشد كه او درباره اين قبور و ضريح آنها مىگويد:
... و قبرشان بزرگ و از سطح زمين بلندتر و داراى ضريحى از چوب مىباشد كه بديعترين و زيباترين نمونه است از نظر فن و هنر، و نقوشى برجسته از جنس مس بر روى آن ترسيم و ميخكوبى هايى به جالبترين شكل در آن تعبيه شده است كه نماى آن را هر چه زيباتر و جالبتر نموده است.سپس مىگويد: ضريح ابراهيم فرزند پيامبر نيز به همين شكل است.[1] 2- خالدبن عيسى البلوى كه در سال 740 اين ضريح شريف را زيارت كرده، مشابه همين مطالب را نقل نموده و مىگويد: «والقبران [قبر العبّاس و الائمّة الأربعة] مرتفعان عن الأرض متسعان مُغَشَّيان بألواح ملصقة ابدع الصاق مرصعةٌ بصفائح الصفر و مكوكبة بمسامير على أبدع صفة و أجمل منظر».[2]
3- ابن بطوطه جهانگرد معروف نيز ميگويد: «ورأس الحسن الى رجلي العبّاس وقبراهما مرتفعان عن الأرض متسعان مغشّيان بالواح بديعة الالصاق مرصعة بصفائح الصفر البديعة العمل».[3]
4- سمهودى مورخ و مدينه شناس معروف (متوفاى 911) مىگويد: «وقبر العبّاس و قبر الحسن مرتفعان من الأرض متسعان مغشّيان بالواح ملصقة ابدع الصاق مصفحة بصفائح الصفر مكوكبة بمسامير علي أبدع صفة و أجمل منظر».[4]
دو نكته قابل توجه
اين بود مشاهدات تعدادى از نويسندگان و مورخان درباره ضريح ائمه بقيع عليهم السلام در طول هفت قرن از اوائل قرن هفتم تا اوائل قرن چهاردهم هجرى.
در اينجا تذكر دو نكته را لازم مىدانيم:
نكته اوّل: بطورى كه ملاحظه فرموديد على رغم توصيف صندوق و ضريح ائمه بقيع در منابع متعدد، در هيچيك از اين منابع، در مورد تاريخ دقيق ساخت اين ضريح و يا بانى آن، ذكرى به ميان نيامده است، ولى با توجه به قدمت آن و اهتمام مجدالملك براوستانى به بناى حرمها و احداث گنبد و بارگاه ائمه هدى و جناب ابراهيم و عثمان ابن مظعون در بقيع و ساختمان حرم كاظمين عليهما السلام و حضرت عبدالعظيم و ساير حرمها و مشابهت ضريح جنابابراهيم با ضريح ائمه بقيع مىتوان با ظن قريب به يقين ادعانمود كه ضريحهاى سه گانه در بقيع نيز به دستور وى ساخته شده است؛ زيرا بعيد است شخصى همانند مجدالملك با علاقه شديد و امكانات فراوانى كه در اختيار داشته است بقعهاى با آن عظمت بنا كند ولى از ساختن ضريح و صندوق بر روى اين قبور، غفلت ورزد.
بنابراين بانى ضريح ائمه بقيع و تاريخ تقريبى ساخت آن، روشن مىشود كه همزمان با ايجاد بقعه ائمه بقيع، در نيمه دوّم قرن پنجم هجرى، به دستور مجدالملك ساخته شده است.
نكته دوّم اينكه: از قرائن مختلف درباره كيفيت قبور ائمه هدى عليهم السلام بويژه از آنچه فرهاد ميرزا ذكر نموده كه در ذيل ملاحظه مىفرمائيد معلوم مىشود كه اين قبور قبل از تخريب بوسيله وهابيّون متصل بهم و بدون فاصله در داخل يك ضريح قرار گرفته بودند. و محيى لارى متوفاى 933 در سفرنامه منظومهاش «فتوح الحرمين» صفحه 87 باين معنى تصريح كرده و مىگويد
|
چون بميان فاصلهشان اندكيست |
مرقد اين چار تو گوئى يكى است |
|
|
مشهد عباس عليه السلام |
دور از ايشان است بقدر دو گام |
|
اين بود اولين ضريح ائمه بقيع عليهم السلام با آن قدمت و سابقه تاريخى.
و اما ضريح دوم
سيد اسماعيل مرندى در كتاب خود؛ «توصيف مدينه» كه در سال 1255 تأليف نموده است، مىگويد:
و هر چهار تن مطهر در يك ضريحند ازچوب مشبك، و عباس در بالاى سر ائمه اربعه واقع شده و قبرش على حده است. در ميان ضريح و چهار معصوم متصل به يكديگر و در بالاى قبر مطهر پرده كشيدهاند و يك قبّه بزرگ دارد.[5] و مرحوم فرهاد ميرزا مىگويد: صندوق ائمه اربعه در ميان صندوق بزرگ است كهعباس عمّ رسول اللَّه نيز در آن صندوق قرار گرفته است. متولّى آنجا درِ صندوق را باز كرده به ميان ضريح رفتم و دور ضريح طواف كردم، ميان صندوق و ضريح كمتر از نيم ذرع است كه به زحمت مىتوان حركت كرد بلكه براى آدمهاى قطور متعسر است.[6] ميرزا محمد حسين فراهانى مىنويسد: در وسط اين بقعه مبارك صندوق بزرگى است از چوبِ جنگلى بسيار ممتاز و در وسط اين صندوق بزرگ دو صندوق چوبى ديگر است و در اين دو صندوق پنج نفر مدفونند يكى امام ممتحن حضرت حسن عليه السلام و ...[7] و اين بود گفتار شاهدان در مورد ضريح دوّم قبور ائمه بقيع كه در روى دو ضريح مجزا و مستقل متعلق به ائمه عليهم السلام و جناب عباس قرار گرفته بود.
ولى متأسفانه در اين منابع، از تاريخ اين ضريح هم كه مسلّماً پس از قرن دهم ساخته شده و همچنين از سازنده آن، كه چه كسى بوده است، هيچ اثرى به دست نيامد.
سوّمين ضريح
مرحوم سيّد محسن امين[8] (1371- 1282 ه. ق.) به مناسبت ممانعت مردم مدينه از توسعه حرم ائمّه بقيع به وسيله سلطان قايتباى مىنويسد: در دوران ما هم چنين اتفاقى بوقوع پيوست؛ زيرا در اصفهان ضريح ديگرى از فولاد براى قبور ائمه بقيع به صورتى ظريف و زيبا ساخته شد كه در قسمتهاى بالاى آن اسماء حسنى با آب طلا و خط زيبا ترسيم شده بود. پس از جلب موافقت دولت عثمانى به وسيله دولت ايران و انتقال آن به جدّه «سران» مردم مدينه از ورود آن به اين شهر مخالفت نمودند و پس از سه سال توقفضريح در جدّه ايرانىها با پرداختن مبلغ كلانى به مخالفان و جلب موافقت آنان ضريح به مدينه منتقل گرديد ولى باز هم مدينهاىها از نصب آن در محلّ صندوق قبلى به بهانه اينكه اين صندوق وقف است و تغيير آن جايز نيست امتناع ورزيدند در نهايت قرار شد ضريح بر روى صندوق قبلى نصب شود و چون در ساخت آن چنين حادثهاى پيشبينى نشده بود و در اثر عدم تناسب حجم و ابعاد ضريح و صندوق بالاجبار به توسعه آن اقدام و اين عمل موجب نقص در بعضى جوانب آن شد كه با نصب قطعات چوبى همرنگ با ضريح اين نقص به ظاهر ترميم شد.
مرحوم سيّد امين مىافزايد من اين قطعات را كه وصله ناجور شده و از زيبايى ضريح كاسته بود در سال 1321 ه. كه پس از انجام اعمال حجّ به مدينه مشرّف شدم مشاهده نمودم و مجدّداً در سال 1330 ه كه از دمشق مستقيماً به زيارت مدينه موفق بودم ضريح را با همان كيفيت ديدم و با همان شكل باقى بود تا در سال 1343 به وسيله وهابيان به هنگام تخريب گنبد و بارگاه و قبور ائمه هدى از بين رفت.[9] بتنونى مصرى كه در سال 1327 ه سفر حجّ نموده درباره همين ضريح مىنويسد:
«ومقصورة سيدنا الحسن فيها فخيمةٌ جدّاً وهي من النحاص المنقوش بالكتابة الفارسيّة وأظنّ أنّها من عمل الشيعة الأعجام».[10] ضريح حضرت حسن عليه السلام در داخل اين بقعه، خيلى جالب و زيبا است و از فلز ساخته شده و خطوطى فارسى بر آن نقش بسته است. به گمانم از آثار شيعيان عجم باشد.
[1] ( 1). رحلة ابن جبير- چاپ دارالكتاب اللبنانيه، ص 144
[2] ( 2). تاج المفرق فى تحلية علماء مشرق- چاپ مطبعة فضاله مغرب ج 1، ص 289- 288
[3] ( 3). رحله ابن بطوطه، ص 119. وى اين كتاب را در سال 757 نوشته است.
[4] ( 4). وفاء الوفا، ج 3، ص 916
[5] ( 1) توصيف مدينه، مجله ميقات حج- شماره 5 ص 118
[6] ( 1) سفر نامه فرها ميرزا چاپ علمى، ص 140
[7] ( 2) سفر نامه فراهانى، ص 228
[8] ( 3) سيد محسن جبل عاملى ملقّب به امين متولّد روستاى شقراى جبل عامل تحصيل كرده حوزه علميهنجف مقيم دمشق از بزرگان علماى اماميّه و از مفاخر شيعه اثنىعشريه در قرن چهاردهم مؤلّف دهها جلد كتاب سودمند در موضوعات مختلف از جمله آنهاست. كتاب اعيان الشيعه كه قبلًا در بيش از پنجاه جلد واخيراً در ده مجلّد بزرگ و قطور در لبنان چاپ شده همانگونه كه از اسمش پيداست كتابى است پر ارزش و از محاسن جهان شيعه در عصر حاضر و كتاب ديگر او كشف الارتياب است در رد وهابيت و بهترين تأليف در موضوع خود. رفع اللَّه في الخلد مقامه.
[9] ( 1). كشف الارتياب: 324
[10] ( 2). رحله بتنونى، ص 237. اين كتاب سفرنامه حجّ سال 1327 ه است كه در سال 1329 در مصر چاپ شدهاست.
