1- مدينه منوّره
تاريخ مدينه منوّره پس از هجرت رسول خدا صلي الله عليه وآله از اهمّيتي ويژه بر خوردار گشته است و ابعادي گوناگون به خود گرفته است. مو ضوعاتي بسيار در اين باره شايسته بحث است; مانند تاريخ سياسي مدينه پيش از رحلت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و پس از رحلت، جبال مدينه، چاههاي مدينه، باغهاي مدينه، مقابر مدينه، مساجد مدينه، تاريخ توسعه مسجدالنبي، اماکن مقدّسه مسجدالنبي، بقيع، اُحد، روستاهاي مدينه، محلات مدينه، بيابانهاي اطراف مدينه ،چشمه هاي مدينه، خانه هاي اهل بيت عليهم السلام در مدينه و اطراف آن، مزارع اهل بيت عليهم السلام  در مدينه و اطراف آن، نهرهاي مدينه، حرّه هاي مدينه، ساکنان مدينه، راههاي مدينه و...
از آن جا که مدت سفر بسيار محدود است و روحانيون محترم مي بايست به امور ديني و مناسک زوّار بپردازند و نيز بهره اي از حضور چند روزه خود در مدينه منوّره ببرند، در اين بخش از نوشتار حاضر، مطالبي به صورت موجز ارائه مي شود تا در جلسه هاي مدينه در اختيار زوّار محترم قرار گيرد.
 
زيارت دوره
زائران در زيارت دوره به زيارتهاي زير مي پردازند:
ـ اُحد و قبر حضرت حمزه سيدالشهداء
ـ زيارت مسجد قبا.
ـ زيارت مسجد قبلتين .
ـ زيارت منطقه جنگ احزاب و مساجد آن.

1- مسجد النبي)صلي الله عليه وآله(

مهمترين موضوعاتي که در اين باره شايسته ذکرند، عبارتند از: مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله) و اماکن مقدّسه اش ـ از جمله خانه حضرت رسول(صلي الله عليه وآله) و خانه حضرت زهرا(عليها السلام)ـ توسعه ـ مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله)در طول تاريخ، روضه، منبر، ستونها، محراب، اصحاب صفّه، جايگاه نماز پيامبر(صلي الله عليه وآله) در ماههاي آغاز هجرت که به سوي بيت المقدّس نماز مي گزارد، فضيلت نماز خواندن در مسجد النبي و ....2- قبر حضرت عبدالله بن عبدالمطّلب
پدر گرامي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در غرب مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله)، مقابل باب اسلام، تا سال 1355 شمسي کوچه و بازار بود. هنگامي که زائر از باب اسلام خارج مي شد و پاي به بازار مي نهاد، در سوي راست بازار، در فاصله 65 متري باب اسلام، مقبره اي بود که مرقد شريف حضرت عبدالله، پدر گرامي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، در آن قرارداشت. اين بقعه مبارکه در تاريخ فوق (1355 شمسي) به بهانه توسعه مسجدالنبي و ميادين اطراف آن، ويران شد و اينک اثري از آن باقي نيست.
شايسته است روحانيون محترم، زائران را بدين جا راهنمايي کنند و در نزديکي سومين ستون چراغ برق (ستون سوم پس از باب اسلام و مقابل آن) زيارتنامه آن جناب را همراه با آنان بخوانند، تا ياد آن بزرگوار هميشه زنده بماند.
شکي نيست که پدر و اجداد گرامي رسول خدا صلي الله عليه وآله همگي موّحد و خداپرست بوده اند، دلايلي چند بر اين حقيقت گواهي مي دهند و از آن جمله است دو دليل زير:
1-  آيه 218 و 219 سوره شعراء که مي خوانيم: الَّذي يَريکَ حينَ تَقُوم* وَ تَقَلُّبَکَ فِي السّاجدين.
فخر رازي مي گويد: به عقيده مفسران منظور از «تقلب و جا به جا شدن در ساجدين» انتقال نطفه پيامبر از صُلب سجده کننده و موحّد و خداشناسي است به صُلب خداشناس و موحّدي ديگر.
2 -  حديثي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) که مي فرمايد: لَمْ اَزَلْ اُنْقَلُ مِنْ اَصْلابِ الطّاهرينَ اِلي اَرْحامِ الْمُطَهَّرات. اگر اجداد و پدر پيامبر(صلي الله عليه وآله)مشرک مي بودند، آن حضرت پاکي آنان را تأييد نمي کرد; زيرا در قرآن مجيد آمده است: اِنَّما الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ.
حضرت عبدالله(عليه السلام) هنگام بازگشت به مدينه از سفر تجارت شام، در شهر مدينه بيمار شد و از دنيا رفت. درود خدا بر روان پاکش.

 3- بقيع:
قبرستان معروف و قديمترين و شناخته ترين قبرستان در اسلام که هنوز حدود آن بر جاي و نام آن بقيع غرقد است. طول آن يکصد وپنجاه متر و عرض آن يکصد متر است بقيع درختان انبوه و غرقد درخت عوسج سياه  توسکا است.
اين قبرستان در ناحيه شرقي مدينه قرار دارد و محدود است از سوي شمال به شارع ملک عبدالعزيز و از شرق به شارع ملک فيصل واز جنوب به شارع امام علي و از غرب به شارع ابوذر.
مزار چهار تن از پيشوايان و امامان معصوم، حضرت امام حسن مجتبي، امام علي بن حسين، امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهم السلام و نيز فاطمه بنت اسد و به قولي تربت مطهر حضرت زهراعليها السلام در اين قبرستان است. همچنين قبر عباس عموي پيغمبر و ام البنين و ابراهيم فرزند پيامبر و رقيه و ام کلثوم، و دختران رسول خدا و همسران آن حضرت و صفيه و عاتکه و بسياري از بزرگان و صحابه کبار و تابعين و صلحا و اخيار و زاهدان و عابدان و شهداي اسلام در اين قبرستان به خاک رفته اند.

4- مسجد قبا
اين مسجد در منطقه قبا ـ شش کيلومتري جنوب مسجدالنبي ـ جاي دارد. پس از هجرت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)و پيش از ورودش به مدينه منوّره چند روزي اهالي قبا ميزبان آن حضرت بودند.
مسجد قبا نخستين مسجدي است که رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بنا کرده است. خوب است آيه شريفه 108 سوره توبه براي زائران شرح و توضيح داده شود. در حديث است که رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فرمود: مَنْ تَطَهَّر في بَيْتِهِ ثُمَّ أَتي مَسْجِدَ قُبا فَصَلي فيه رَکْعتْين کانَ کَأَجْرِ عُمْرَة.  تاريخ المدينه المنورة، ج1، ص41.
براي آگاهي افزونتر به کتابهاي مربوطه، از جمله اخبار مدينه، نوشته سمهودي رجوع کنيد.

 5- اُحُد
کوههاي منطقه اُحد در صدر اسلام نظاره گر رويارويي حق و باطل بوده اند و اُحد خاطرات شهادت بهترين ياران پيامبر صلي الله عليه وآله را در سينه دارد
غزوه اُحد در روز شنبه، هفتم ماه شوّال سال سوم هجرت روي داد. جبل الرماة (کوه تير اندازان) يا جبل عينين، همين کوه کوچک است که مزار حضرت حمزه(عليه السلام)در کنار آن جاي دارد و به علّت خاکي بودنش فرسايشي افزون تر داشته است و تاريخ نيز اين حقيت را تأييد مي کند.- المساجد و الأماکن الأثرية...، ص 31; الدّر الثمين، ص 175; تاريخ المدينة المنورة، ج 1، ص 130.
روحانيون محترم در توضيح جنگ اُحد به حقيقت فوق اشاره کنند و شايسته است روحانيون کاروان ها همواره وحدت در گفتار را ارج نهند.
براي آگاهي بيشتر به ويژه در موارد ذيل به کتاب مذکور در پاورقي پيشين رجوع کنيد:
صحنه جنگ، شهيدان اُحد، المهراس، قبر حضرت هارون)عليه السلام(برادر حضرت موسي(عليه السلام)، که در رشته کوه اُحد جاي دارد، قبور شهيدان اُحد، الزُبية (الحفرة)، مسجدالفسح و... .

 6- مسجد قبلتين
رسول خدا)صلي الله عليه وآله( و مسلمانان حدود هفده ماه در مدينه منوّره به سوي بيت المقدس نماز مي گزاردند. تغيير قبله در سال دوم هجرت روي داد.
توضيح و شرح درباره آيه شريفه 144 سوره بقره مي تواند براي زائران بسيار سودمند افتد; آن جا که خداوند مي فرمايد:   قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِکَ في السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرام
در اين ميان، طرح و توضيح دو موضوع زير شايسته است:
1- قبيله بني سلمه و حضور رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در خانه اُمّ بشر.
2-  انعکاس خبر تحوّل قبله و علل تغيير آن.
موضوع بالا در مقاله «تحوّل القبلة و مسجدالقبلتين» به گونه اي مستقل در مجله عربي ميقات الحج (شماره 9، صفحه 93) مذکور آمده و مدارک و منابع تاريخي مطالب مطرح شده، در مقاله مورد اشاره درج شده است.

7- مسجد مباهله
اين مسجد يادآور رويدادي تاريخي و بزرگ است. گروهي از رهبران مسيحيان نجران در مدينه به محضر پيامبر خدا آمده و گفتند: شما به چه چيز دعوت مي کنيد؟ فرمود:
شهادت به يگانگي خدا و شهادت به رسالت من از جانب خداوند، و اين که عيسي بنده مخلوق خدا است. و گفتگوهايي رد و بدل شد و آياتي نازل گرديد که از جمله آيه مباهله بود و پيامبر خطاب به سران مسيحي فرمود: بياييد ما و شما پسرانمان و زنانمان و خودمان را فرا خوانيم و بر دروغگو نفرين کنيم و لعنت خدا را براي دروغگويان بخواهيم، ترسايان چون هما و جلال آن بزرگواران را ديدند، ترسيدند و از مباهله چشم پوشيدند و با رسول صلي الله عليه وآله مصالحت کردند و جزيه را پذيرفتند و برگشتند.
 
منطقه جنگ احزاب (خندق) و مساجد آن
8- مساجد سبعه

مسجد فتح
اين مسجد در شمال غربي مدينه در دامنه کوه سَلْع بر بلندي قرار دارد. در اين مسجد بود که رسول خدا صلي الله عليه وآله در جنگ خندق  برمشرکان نفرين کردوآنان شکست خوردند.
مجلسي از تفسير علي بن ابراهيم نقل مي کند:
چون محاصره به درازا کشيد و رسول خدا صلي الله عليه وآله ناتواني اصحاب خويش ديد، بر کوهي که امروز مسجد فتح بر آن قرار دارد رفته و از خدا ياري خواست و گفت:اي فريادرس اندوهگينان! و اي پاسخ گوينده بيچارگان! اي زداينده اندوه هاي بزرگ! تو مولاي من، وليّ من، وليّ پدران گذشته من هستي، غم و اندوه و غصه ما را بزداي و به توان، و نيرو و قوت خود، اندوه اينان را برطرف ساز.
جبرئيل فرود آمد و گفت: اي محمد، خدا گفته تو را شنيد و دعاي تو را پذيرفت و باد دبور را با فرشتگان مأمور ساخت تا قريش را پراکنده سازند.

مسجد علي عليه السلام
اين مسجد در جنوب مسجد فتح و مشرف بر وادي بطحان است. گويند در مدت محاصره شهر مدينه در جنگ احزاب اميرالمؤمنين علي عليه السلام در آن به عبادت مي پرداختند.
در نزديکي اين مسجد چند مسجد ديگر است که بنام مسجد سلمان فارسي، مسجد فاطمه عليها السلام مسجد ابوبکر و مسجد عمر معروف است.
اين مساجد شش گانه را به ضميمه مسجد ذوقبلتين مساجد سبعه نام داده اند.
ـ در اين باره، ذکر، معرفي و توضيح موضوعات زير شايسته است:
ـ غزوه خندق در سال پنجم هجري روي داد.
ـ نقش حضرت اميرعليه السلام و سلمان فارسي در اين جنگ.
ـ مسجد فتح و دعاهاي ويژه اش.
ـ مسجد سلمان.
ـ مسجد علي بن ابي طالب عليه السلام.
ـ مسجد حضرت زهرا عليها السلام.
ـ مسجد ابوبکر و مسجد عمر.
ـ کوه سلع.
ـ کهف بني حرام. (محل استراحت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در دوران جنگ خندق
برخي مدارک و منابع تاريخي موضوعات و مطالب بالا عبارتند از:المعجم الصغير، ج 2، ص 172; خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفي; الدّر الثمين، ص 233ب; المساجد و الأماکن الأثرية، ص 24.

 9-  مسجد الجمعه
اين مسجد در نزديکي مسجد قبا جاي دارد و در فرعي خيابان قباي نازل، گنبد و مناره اش نمايان است. حضرت رسول(صلي الله عليه وآله)پس از خروج از محله قبا به سوي مدينه به راه افتاد و در ميان راه به طايفه بني سالم بن عوف رسيد. حضرت)صلي الله عليه وآله (نخستين نماز جمعه را در آن جا اقامه کرد و پس از گذشت زمان آن مسجد با نام مسجد الجمعه مشهور شد.
در سال 1412 هجري مسجدالجمعه را توسعه دادند و به صورتي زيبا تجديد بنا کردند. مسجدالجمعه داراي دو نام ديگر نيز بوده است: مسجد عاتکه و مسجد الوادي 

 10-  مسجد اجابه
اين مسجد در شمال شرقي مسجدالنبي، در فاصله 500 متري آن جاي دارد و در کنار خيابان(شارع) ستين واقع شده است.
مسجد اجابه از ديرباز مسجد بني معاويه نام داشته است. بني معاويه از ساکنان مدينه و قبيله اوس هستند.  ولي اکنون به نام مسجد اجابه يا مسجد مباهله مشهور است.
وجه نامگذاري مسجد اجابه: پس از آن که حضرت رسول خدا صلي الله عليه وآله  دو رکعت نماز در اين مسجد گزارد و دست به دعا برداشت، خداوند متعال دعاي آن حضرت را مستجاب کرد.

 11- مسجد غمامه
اين مسجد در غرب مسجدالنبي در فاصله دويست متري آن جاي دارد و نمازهاي يوميه در آن اقامه مي شود. نام ديگر اين مسجد، مسجدالمصلّي است; زيرا پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه وآله  نمازهاي عيد فطر و عيد قربان را در آن منطقه اقامه مي کرده است.
آمدن پاره هاي ابر و سايه انداختن بر پيکر مقدّس رسول خدا صلي الله عليه وآله و مسلمانان در هنگام نماز و ايراد خطبه، علّت نامگذاري مسجد به مسجد غمامه است. در روايت آمده است: قال رسول الله(صلي الله عليه وآله هذا مُسْتمطرنا و مُصلاّ نالفطرنا و أُضحانا فلا يضيق وَ لا ينقص عَلينا.

 12-  مشربه اُمّ ابراهيم
مکان اين مشربه در امتداد خيابان علي بن ابي طالب عليه السلام و منطقه عوالي و پس از بيمارستان الزهراء عليها السلام، خيابان سمت چپ و نرسيده به بيمارستان مدينة الوطني، در کنار خيابان است.
 مشربه، در اصل، باغ بوده و در مالکيت فردي يهودي به نام مخيريق ابن النضير قرار داشته است. او وصيت کرد که اگر در جنگ اُحد کشته شود، باغش از آنِ رسول خدا صلي الله عليه وآله باشد. اين مرد يهودي در جنگ اُحد به ياري رسول خدا شتافت و در اين جنگ کشته شد. پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله درباره او فرمود: «مخيريق خيرُ يهود.» يعني مخيريق بهترين مرد يهودي بود.
ماريه قبطيه، همسر گرامي رسول خدا صلي الله عليه وآله، در اين باغ زندگي مي کرد و در همان جا حضرت ابراهيم بن رسول الله صلي الله عليه وآله را به دنيا آورد و از آن پس مشربه و باغ آن منطقه به مشربة اُمّ ابراهيم معروف گرديد.
صاحب کتاب الدرّ الثمين مي گويد: هنگامي که عمر بن عبدالعزيز، والي و حاکم مدينه منوّره بود، در همان مکان (خانه ماريه) که محل نمازگزاردن رسول خدا صلي الله عليه وآله نيز بوده است، مسجدي ساخت.
اکنون در کنار قبرستان، يک چهار ديواري به ارتفاع 5/1 متر قرار دارد و محرابي در آن به چشم مي آيد. ديوار موجود با تيرچه بلوک بنا نهاده شده است. اين چهار ديواري همان خانه اُمّ المؤمنين ماريه قبطيه است.
مي گويند که قبر حضرت نجمه خاتون، مادر امام رضا عليه السلام نيز در اين قبرستان است. 

 13-  مسجد فضيخ
اين مسجد در جايي با فاصله 500 متري مشربه اُمّ ابراهيم و در سمت راست خيابان جاي دارد.
فضيخ به معناي شراب خرماست که هنوز رطب نشده است و به معناي عصاره انگور نيز آمده است.  ابن شبّه درباره وجه نامگذاري مسجد فضيخ مي نويسد: جابر بن عبدالله انصاري مي گويد: پيامبرصلي الله عليه وآله طايفه بني النضير را محاصره کرد و خيمه گاه خود را در نزديکي مسجد فضيخ استوار ساخت. آن حضرت به مدت شش شبانه روز در همين مکان، که اينک مسجد در آن جاست، نماز خواند. هنگامي که خبر تحريم شراب انتشار يافت، شماري از اصحاب مشغول نوشيدن فضيخ بودند. همين که از حرمت شراب با خبر شدند، آن را دور ريختند. بدين روي، آن مکان به مسجد فضيخ نامگذاري شده و شهرت يافته است.
برخي بر آنند که حادثه ردّالشمس براي حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نيز در همين مسجد فضيخ پيش آمده است، و روايتي نيز در کافي نقل است که بنابر آن، مسجد ردّ الشمس همان مسجد فضيخ است.

 14-  مسجد سُقيا
اين مسجد در جنوب غربي مسجدالنبي، با فاصله 1900 متري واقع شده است. ميدان عنبريه و ايستگاه راه آهن مدينه، که فعلا متروک است، براي همگان نامهايي آشناست. در محوطه ايستگاه راه آهن، که در سالهاي اخير ايستگاه اتوبوس هاي مدينه بوده و اينک بي استفاده است، مسجدي کوچک، اما بسيار با معنويت نمايان است. اين مسجد را مسجد سقيا مي نامند و داراي سه گنبد است. گنبد وسطي اندکي بزرگتر از دو گنبد ديگر است.
مسجد در مکاني ساخته شده است که حضرت رسول الله صلي الله عليه وآله هنگام جنگ بدر، خيمه گاه جنگي خود را در آن برپا کرد و از سپاه اسلام سان ديد..
در همين مکان مقدّس پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله از آن چاه سقيا وضو ساخت و نماز خواند و از خداي بزرگ درخواست که به نعمتهاي مدينه برکت عطا فرمايد.

 15-  مسجد الشيخين (البدائع يا المستراح)
اين مسجد، که داراي سه نام است، در سوي چپ خيابان سيدالشهداء و در شمال مسجدالنبي جاي دارد. فاصله مسجد تا اُحد حدود 1300 متر است. در کنار مسجد کهن، که مخروبه اي بيش نيست، مسجدي نو و با همان نام بنا نهاده شده است.
علت نامگذاري مسجد به مسجد شيخين: در اين مکان مرد و زني زندگي مي کرده اند که عمرشان بيش از صد سال بوده و از زمان کودکي تا پيري در همين منطقه زندگي مي کرده اند. اين موضوع مورد تعجّب اهالي شهر مدينه واقع شد و بدين روي، جاي زندگاني آنان را به ياد همانان (شيخين) نامگذاري کردند.
علت نامگذاري مسجد به مسجد بدائع: سمهودي در اين باره مي گويد: در زمان گذشته نام جاي مسجد، بدائع بوده است . روايتي نيز بر اين حقيقت گواه است که ابن شبه از سعد نقل کرده است:انّ النّبي صلّي في المَسْجِد الّذي عِند البَدائع عند الشّيخين العَصر و المَغرب و العِشاء و الصُّبح و بات فيه حتّي أصبح.
علت نامگذاري مسجد به مسجد مستراح:  مردم مدينه اين مسجد را به همين نام مي شناسند. اين واژه در لغت فارسي معناي خوبي ندارد و از اين رو، شايسته است روحانيان محترم مسجد را نزد زائران، بدائع، شيخين و يا مسجد استراحتگاه (معناي فارسي اسم مکان مسجد) بخوانند. و بدين ترتيب سبب نامگذاري اين مسجد به مسجد مستراح معلوم مي شود; زيرا پيامبرصلي الله عليه وآله هنگام رفتن به جنگ اُحد در اين مکان استراحت کرده است.  همچنين در کنار مسجد از لشکريان اسلام سان ديد و تقاضاي يهوديان را، که گفته بودند حاضرند به کمک مسلمانان بشتابند، در همين مکان رد کردند و ياري آنان را نپذيرفتند و فرمودند: لا نستعين بالمشرکين علي المشرکين.

 16-  مقبره حضرت علي بن جعفر(علي عُريضي(  در کنار شهر مدينه، در قسمت شمال شرقي، روستايي قرار دارد به نام «عُرَيْض». اين روستا محل رفت و آمد و کشاورزي حضرات امامان معصوم عليهم السلام و فرزندانشان بوده است و اينک در سوي راست شارع المطار(خيابان فرودگاه) واقع شده است. در وسط اين روستا مسجدي متروکه و در کنار آن مقبره اي سنگي از دوره عثماني به جاي مانده است. مقبره در چهار ديواري بلندي، بدون منفذ جاي گرفته و فقط مي توان آن را از روزنه اي نسبتاً کوچک ديد. آن جا قبر حضرت علي بن جعفر است. او برادر امام موسي بن جعفرعليه السلام و از اصحاب نيک امام هفتم و امام هشتم و امام نهم عليهم السلام و داراي شخصيتي عظيم و از راويان اخبار بوده است. اهالي روستا او را به نام «علي عُريضي مي شناسند و سادات آن جا نسب خود را به او مي رسانند.
گذشته هاي نه چندان دور، حکايت از فعال بودن مسجد دارد. در آن زمان درمانگاهي در کنار آن قرار داشته و نيز رفت و آمد زائران قبر حضرت علي بن جعفر(عليه السلام) به منطقه رونقي بخشيده بوده است. ولي تعصب و جهل، اين بخش از شهر را از رونق انداخت و بي توجّهي و فراموشي را بر آن تحميل کرد.

17-  مسجد شجره
در کنار بزرگراه مدينه ـ مکّه و در فاصله چند کيلومتري شهر مدينه، مسجد شجره جاي دارد. به منطقه اي که اين مسجد در آن واقع شده «ذوالحليفه» يا «آبار علي» مي گويند. آبار جمع بئر به معناي چاه است .
اين منطقه چاههاي آبي داشته و اينک نيز برخي از آنها، که متعلق به حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام بوده اند، داراي آبي شيرين و گوارايند و اهالي منطقه از آنها استفاده مي کنند.
مسجد از قداستي بسيار برخوردار است ; زيرا رسول اکرم(صلي الله عليه وآله)در حجة الوداع در اين مکان مُحرم شده است. و درختي که حضرت در زير آن نماز گزارده و به سوي مکّه رهسپار شده است، علت نامگذاري مسجد گشته است.
مسجد شجره را در ادوار مختلف تجديد بنا کرده و بر مساحتش افزوده اند. مسجد در حال حاضر يکي از زيباترين بناهاي مذهبي شهر مدينه پس از مسجد النبي است . 

                                                                                                     اللهم ارزقنا زيارة قبر نبيك