شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است.ساختمان اين شهر که در 124 کيلو مترى شمال بغداد و در سمت‏شرق رودخانه دجله قرار گرفته ،به سال 221 ه.باز مى‏گردد.در اين سال محمد المعتصم بالله فرزند هارون الرشيد پايتخت‏خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 ه.هشت‏خليفه از اين شهر حکمرانى و خلافت نمودند. در اين سال المعتمد على الله عباسى بار ديگر به بغداد باز گشت و آنجا را پايتخت‏خلافت قرار داد.
سامرا طى مدت سه دهه پايتختى،توسعه فراوانى يافت و تعداد زيادى از کاخها و تفريح‏گاهها و مساجد در اين شهر ساخته شد.آنچه امروزه بر اهميت اين شهر مى‏افزايد،قرار داشتن بقعه پاک دو امام معصوم و برخى از افراد خانواده ايشان مى‏باشد.
حرم مطهر امام دهم حضرت على بن محمد الهادى عليهما السلام (تاريخ شهادت: سال 254 ه.) و امام يازدهم امام حسن بن على عسکرى عليهما السلام (تاريخ شهادت:260 ه.) قلب شهر امروزى را تشکيل مى‏دهد،اين بقعه در دوران زندگانى دو امام عليهما السلام خانه مسکونى آنان بود،و پس از شهادت در آنجا دفن شده‏اند.نخستين ساختمان برآرامگاه آنان،از قرن چهارم هجرى است که تا کنون همواره تجديد و ترميم شده و توسعه يافته است.اين حرم مطهر داراى گنبدى است که يکى از بزرگترين گنبدها در جهان اسلام است،محيط اين گنبد طلايى عظيم،68 متر است که در آن 72 هزار کاشى طلا به کار رفته است.در دو سمت اين گنبد دو گلدسته طلايى زيبا قرار دارد که هر يک داراى 36 متر طول است.
گنبد کنونى در سال 1200 ه.بر جاى گنبد کهنى که ناصر الدوله حمدانى در سال 333 ه.آن را ساخته بود بنا گرديد.در زير گنبد حرم مطهر،ضريح نقره‏اى زيبايى قرار دارد که ساخته هنرمندان اصفهانى در سالهاى دهه 60 ميلادى است.درون ضريح آرامگاه دو امام معصوم و«حکيمه خاتون‏»دختر حضرت جواد و عمه امام عسکرى است که شاهد ولادت امام زمان‏«عج‏»بوده است.اين بانو زنى پرهيزکار و مورد احترام چهار امام معصوم بوده است‏و ديگرى‏«نرگس خاتون‏»همسر امام حسن عسکرى عليه السلام و مادر امام زمان است.
درون حرم و قسمتهايى از رواقها به طرز زيبايى آينه کارى شده و از يادگارهاى ملک فيصل اول پادشاه هاشمى عراق است و به وسيله ايوانى فراخ و سقف دار به صحنى که گردا گرد حرم را فرا گرفته راه مى‏يابد.از ويژگيهاى اين صحن آن است که فاقد حجره مى‏باشد.در زاويه شمال غربى صحن مطهر،مجموعه‏اى متشکل از صحن و ايوان و مسجدى بزرگ با گنبدى کاشى کارى شده قرار دارد که به‏«مجموعه غيبت‏»مشهور است.در زير اين مجموعه زير زمينى است که به‏«سرداب غيبت‏»شهرت دارد،و نيز اين مجموعه بخشى از خانه مسکونى حضرت عسکرى بوده است که در اين زير زمين به عبادت مى‏پرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان عليه السلام بوده است.اين محل از دير باز مورد توجه شيعه بوده است و ازآن جهت که عبادتگاه سه امام بوده،از قداست و احترام ويژه‏اى برخوردار است.گفتنى است که به وسيله پله‏هايى مى‏توان به زير زمين رسيد.فضاى اصلى و کهن زير زمين عبارت است از تالارى مربع مستطيل به ابعاد 3×5 متر.در شرق اين تالار فضايى است که پنجره‏اى از چوب دارد و محل عبادت امام عليه السلام بوده است.
پنجره اين نماز خانه يکى از با ارزشترين قطعات باقى مانده از دوران عباسيان است و داراى کتبيه‏اى کهن مى‏باشد.اين پنجره به دستور الناصر لدين الله عباسى (که از خلفاى علاقمند به اهل بيت عليهم السلام بود) در سال 606 ه.ساخته شده است.در کاشى کارى درون اين بقعه نام ناصر الدين شاه قاجار ثبت‏شده است که در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است.
خدام سرداب در داخل اين بقعه کوچک حفره‏اى تعبيه‏کرده‏اند و از آن به زائران خاک مى‏دهند که فاقد هر گونه توجيه و دليل شرعى است،کاشيکاريهاى صحن و سر درهاى ورودى از دوره قاجاريه است.
آثار تاريخى سامرا:

مسجد جامع سامرا،به‏«جامع المتوکل‏»مشهور شده و از ساختمانهاى يکى از پليدترين خلفاى عباسى،يعنى متوکل عباسى (232-247 ه.) است.
اين مسجد يکى از عظيم‏ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مى‏رفته.امروزه فقط ماذنه و ديوارهاى آن باقى است که همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان است.
ابعاد ديوارهاى مسجد 160×240 متر است آنچه بر اهميت معمارى اين مسجد مى‏افزايد گلدسته آن است که به‏«ملويه‏»شهرت دارد و در شمال برج و باروى مسجد و در فاصله 25 مترى آن ساخته شده است.ساختمان اين گلدسته مخروطى شکل است که بر قاعده‏اى مربع به طول 32 متر قرار دارد.
اين ماذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته‏ها،که راه رسيدن به بام آن از پله‏هايى است که درون ماذنه تعبيه شده،از بيرون آن مى‏باشند،از اين رو پله‏ها گردا گرد سطح بيرونى گلدسته را دور زده و به بام آن که در ارتفاع 52 مترى از زمين است مى‏رسد.
بنا به روايت مورخان،متوکل مبلغ 5 ميليون درهم‏براى ساختمان اين مسجد هزينه کرده است.
متوکليه،شهر کهن سامرا است که از سوى متوکل عباسى ساخته شد و امروزه خرابه‏هاى اين شهر در فاصله کوتاهى از شمال سامرا نمايان است.از ويژگى‏هاى اين شهر،خيابان کشيهاى منظم و مستقيمى است که نمونه آن در ديگر شهرها کمتر يافت مى‏شود.در بخشى از اين شهرمسجدى به نام‏«جامع ابى دلف‏»وجود دارد.
جامع ابى دلف،نمونه کوچکتر مسجد جامع متوکل است‏به ابعاد 138×215 متر با بارويى به ضخامت 60/1 متر.اين مسجد داراى 18 دروازه است.گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است،با اين تفاوت که ارتفاع آن 19 متر مى‏باشد.اين مسجد به نام قاسم بن عيساى عجلى مشهور به ابو دلف (متوفاى 226 ه.) نامگذارى شده که از فرماندهان عباسى و از شيعيان معتقد بشمار مى‏رفته است.
قصرهاى سامرا،خلفاى عباسى که به سامرا نقل مکان کردند،همگى مشهور به فسق و فجور و برگزارى مجالس جشن و سرور و شادمانى بودند،از اين رو،اقدام به ساختمان کاخهاى سر سبز و خوش آب و هواى متعددى در جاى جاى اين شهر و در کناره‏هاى رودخانه دجله کردند که امروزه تنها از آن کاخها ديوارهاى فرو ريخته و ستونهاى ويرانه باقى مانده است.
نام برخى از کاخها در سمت‏شمال غربى مسجد جامع متوکل و در شهر المتوکلية:
قصر الجعفرى،قصر العروس،قصر المختار،قصر الوحيد،قصر الجعفرى المحدث،قصر الغريب،قصر الصبح،قصر المليح،قصر بستان الايتاخيه،قصر التل،قصر الجوسق،قصر برکوارا،قصر القلائد،قصر الغرد،قصر المتوکليه،قصر البهو،قصر اللؤلؤه و...
بنا به روايت مورخان حد اقل هزينه ساختمان هر يک از اين قصرها،متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.