اين شهر که در 160 کيلومترى جنوب غربى بغداد و در کناره دشتبى آب و علف صحراى شام (بادية الشام) واقع است،داراى آب و هواى بسيار گرم و زمينى خشک و کم آب مىباشد.در منابع شيعه،روايات فراوانى درباره فضيلت و قداستسر زمين نجف آمده است،به همين جهت هر مؤمنى آرزوى زيارت اين سرزمين و زندگى و دفن شدن در آن را دارد،زيرا بنا به گفته روايات،هر کس در اين سرزمين مدفون شود،از عذاب قبر در امان است.امروزه اين شهر مرکز يکى از استانهاى عراق و از شهرهاى مهم اين کشور بشمار مىرود.
جايگاههاى زيارتى اين شهر عبارتند از:
1- حرم مطهر امير المؤمنين على عليه السلام
آستان مقدس حضرت على عليه السلام در مرکز شهر قرار دارد که از يک گنبد طلايى عظيم و يک گنبد خانه و رواقهاى متعدد و يک صحن،با برخى ضمائم تشکيل شده است.نخستين ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشيد عباسى بنا گرديد و پس از آن همواره در حال تجديد و عمران و توسعه بوده است.ساختمان امروزى از آثار صفويه است.گنبد عظيم و ايوانروحبخش آن،به دستور نادرشاه افشار با خشتهاى طلايى تزيين شده. آيينه کارى حرم به وسيله هنرمندانى از اصفهان در سالهاى دهه چهل شمسى انجام گرفت.قبر مطهر حضرت،درون صندوقى از خاتم و ضريحى نقرهاى قرار دارد،صندوق خاتم از ساختههاى دوران شاه اسماعيل صفوى است و از نفايس روزگار بشمار مىرود.ضريح مطهر توسط هنرمندان هندى و چينى درسال 1345 ه.ق.در هند به همت رهبر شيعيان اسماعيلى ساخته و تقديم حرم مطهر گرديده است.گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق در بر گرفته است که همگى به زيباترين شکل توسط هنرمندان ايران تزيين يافته است.حرم مطهر داراى صحن بسيار بزرگ و دلگشايى است که اطراف مرقد مطهر را در بر گرفته است. اين صحن از ساختههاى دوران صفوى است که نماى آن با کاشيهاىخشتى زيبايى تزيين يافته و داراى دو ويژگى منحصر بفرد است:
نخست آن که:در تمام فصول سال،هنگام ظهر شرعى،سايه از سمتشرق از ميان مىرود.
دوم آن که:همواره نخستين اشعه آفتاب هنگام بامداد از ميان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازه صحن به ضريح مقدس مىتابد.
در گرداگرد صحن مطهر اتاقهايى قرار دارد که همگى آرامگاه بزرگان است.صحن داراى چهار دروازه اصلى است که بزرگترين آنها در سمتشرق واقع شده و به«باب الذهب»شهرت دارد.دومين دروازه در سمتشمال قرار گرفته و به«باب الطوسى»معروف است.
سومين دروازه در جنوب استبه نام«باب قبله»و چهارمين آن در سمت غرب واقع شده و به«باب سلطانى»مشهور است.
حرم مطهر،داراى برخى بيوتات ضميمه است که عبارتند از:
الف- مسجد عمران بن شاهين،که در دالان منتهى به باب الطوسى قرار گرفته است. اين مسجد کهن،از بناهاى عمران بن شاهين،حاکم جنوب عراق در نيمه قرن چهارم هجرى است.
ب- مسجد خضراء،در زاويه شمال شرقى صحن است که داراى تاريخ کهن مىباشد.اين مسجد در سال 1385 ه.به طرز زيبايى بازسازى گرديده و دهها سال يکى از مراکز اصلى تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مىرفت.
ج- تکيه بکتاشيها،اين تکيه در دوره حاکميت عثمانيان بر عراق ساخته شده و محل تجمع و برگزارى مراسم صوفيان بکتاشى ترک بوده است.ساختمان اين تکيه که امروزه به انبار آستانه تبديل شده در شمال غرب صحن واقع است.
د- مسجد بالاسر،در دالان سمت غربى صحن قرار گرفته و در محراب آن قطعاتى از کاشيهاى خشتى متعلق به قرن ششم هجرى به چشم مىخورد.
2- قبرستان وادى السلام
اين قبرستان يکى از مقدسترين گورستانهاى مسلمانان و شيعيان است و در روايات آمده:«هر مؤمنى در شرق يا غرب جهان ديده از جهان بر گيرد به روح او ندا مىرسد که به وادى السلام ملحق شو»و بدين منظور فرشتهاى استبه نام«ملک نقاله»که ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به اين گورستان مىآورد.
3- مقام حضرت حجت (عج)
اين مقام گورستان وادى السلام قرار دارد و جايگاه مقدسى است که به آن حضرت نسبت داده مىشود.از اين رو مردم به زيارت و نمازگزاردن در آن مىپردازند.
4-آرامگاه حضرت هود و حضرت صالح عليهما السلام
اين آرامگاه در بخش آغازين گورستان وادى السلام واقع شده است.بنابر روايات اين دو پيامبر در اينسرزمين مدفوناند.
5- مقام حضرت زين العابدين عليه السلام
بنا به گفته روايات،جايگاهى است که امام سجاد عليه السلام هنگام زيارت قبر جد خود،در آنجا به نماز ايستاده است،و اين مقام در مغرب شهر نجف واقع است.
6- صافى صفا
مسجدى است که گفته مىشود امير مؤمنان عليه السلام در آنجا نماز گزارده و در گوشهاى از آن مدفن يکى از ياران حضرت قرار دارد.
7- مسجد حنانه
اين مسجد در محلهاى بدين نام،در ميانه بزرگراه نجف-کوفه قرار دارد،و جايى است که بنا بر گفتهروايات،هنگامى که سر امام حسين عليه السلام در آن قرار داده شده،به ناله پرداخته و يا تعظيم کرده است،از اين رو به حنانه مشهور است.
8- آرامگاه کميل بن زياد نخعى
اين آرامگاه در ميان بزرگراه نجف-کوفه قرار گرفته وداراى صحن وسيع و گنبد بزرگى است.کميل از ياران با وفاى حضرت على عليه السلام بود و دعاى کميل که حضرت آن را به وى آموخت،مشهور است.
9- آرامگاه شيخ طوسى
او که يکى از مشاهير فقهاى امامية و مؤسس حوزه علميه نجف است،در سال 460 ه. وفات يافت و در خانه خود مدفون گرديد،اين مکان پس از مدتى تبديل به مسجدى گرديد که طى ده قرن گذشته يکى از مراکز تدريس حوزه نجف شمرده مىشود.امروزه اين مسجد به نام«جامع الشيخ الطوسى»در شمال حرم مطهر و به فاصله کوتاهى از آن قرار دارد و نيز در گوشهاى از اين مسجد آرامگاه علامه آية الله سيد محمد مهدى بحر العلوم قرار گرفته که از مشاهير علماى اماميه و متوفاى 1212 ه.است.
10- همانطور که پيشتر گذشت،نجف آرامگاه جمع بسيارى از عالمان بزرگ است که برخى از آنان عبارتند از:
علامه حلى،در اتاقى که در راهروى جنب گلدسته شمالى قرار دارد،مدفون است.
گفتنى است که قبر حاج آقا مصطفى خمينى رحمة الله در همين مقبره قرار دارد.
مقدس اردبيلى،در اتاقى که در ايوان طلا و جنب گلدسته جنوبى واقع شده،مدفون است.
سيد محمد کاظم يزدى،قبر او در مقبره بزرگىاست که در سمتشمال صحن مطهر قرار دارد.
شيخ مرتضى انصارى،قبر وى درون اتاقى است که در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله قرار دارد.
ميرزاى نائينى،مدفون در دومين مقبره پيش از زاويه جنوبى است.
آخوند خراسانى،در مقبره جنوبى واقع در دالان باب الذهب قرار دارد.در نزديک او مدفن فقيه مشهور ميرزا حبيب الله رشتى و سيد ابو الحسن اصفهانى واقع است.
آية الله بهبهانى،وى از رهبران مشروطيتبود که به دست مخالفان و عوامل بيگانه ترور شد.قبر او در دومين مقبره پس از دروازه باب السوق،به سمتشمال قرار گرفته است.
علاوه بر اين بزرگان،که داراى مقابر مشهورى هستند،در صحن و حجرههاى اطراف آن نيز گروه زيادى از شخصيتهاى دينى مدفوناند که برخى از آنان عبارتند از آيات عظام سيد محمد سعيد حبوبى،شربيانى،شيخ محمد حسن آشتيانى،سيد ابو القاسم خويى،سيد محمود شاهرودى،حاج آقا حسين قمى،شيخ الشريعه اصفهانى،سيد عبد الحسين شرف الدين. آقا ضياء الدين عراقى شيخ محمد حسين غروى اصفهانى،حاج محمد حسين امين الضرب و جز اينها.
11-مساجد مشهور نجف عبارتند از:
مسجد شيخ طوسى،که در کنار مقبره ايشان واقع استو همچنان محل تدريس اساتيد حوزه نجف مىباشد.
مسجد شيخ انصارى،مشهور به مسجد ترکها که امام خمينى قدس سره در آن به اقامه نماز جماعت و تدريس مىپرداخت.
مسجد هندى،که از مساجد بزرگ و مشهور نجف و يکى از مراکز تدريس در حوزه علميه نجف و در کنار آن کتابخانه آية الله حکيم و آرامگاه او قرار دارد.
مسجد خضراء،از مساجد مشهور نجف است که سالها محل تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مىرفت.
مسجد جواهرى،که به علت دفن مرحوم صاحب جواهر رحمه الله در آن،بدين نام مشهور است.
12-مدارس دينى نجف
از آنجا که شهر نجف از ده قرن پيش تا کنون،بزرگترين حوزه دينى بوده است،مدارس بسيارى در آن به هدف سکونت و تدريس طلاب ساخته شده که مشهورترين آنها عبارتند از: مدرسه قوام،مدرسه آخوند،مدرسه سيد يزدى،مدرسه قزوينى،مدرسه سليميه،مدرسه جامعة النجف الدينية،مدرسه بخارائى،مدرسه صدر اعظم،مدرسه بادکوبى،مدرسه مهديه،مدرسه آية الله بروجردى، مدرسه ايروانى،مدرسه معتمد،مدرسه هندى،مدرسه شربيانى مدرسه خليلى،و مدرسه يزدى.
13-کتابخانههاى نجف
نجف شهرى حوزوى و مرکز علم و عالمان بوده و هست و از اين رو داراى کتابخانههاى بسيار است که معمولا در هر مدرسه کتابخانهاى وجود دارد،ليکن تعدادى از آنها مهمتر هستند که عبارتند از:
×کتابخانه حيدريه،که تاريخ آن به قرن چهارم هجرى و به دوره آل بويه مىرسد و داراى نسخههاى بسيار نفيس است،امروزه در يکى از حجرات صحن مىباشد.
کتابخانه امير المؤمنين،که از سوى مرحوم علامه امينى (صاحب الغدير) در محله خويش ساخته شد و آرامگاه آن مرحوم نيز در جوار آن است.
کتابخانه آية الله حکيم،که در مجاورت مسجد هندى است.آرامگاه آن مرحوم در گوشهاى از مسجد قرار دارد.