احكام فقهيِ سفرِ زيارتي عتبات

________________________________________
مقدمه
از آنجا كه « فقه » برنامه عملي تمام زندگي است و براي همه مراحل آن ؛ در حضر و سفر ، تنهايي يا گروهي ، براي اعمال فردي يا اجتماعي ، قانون عملي دارد ، لذا بر آن شديم تا در اين نوشته مختصر برخي از احكام مربوط به سفر زيارتي عتبات را مرور كنيم ، باشد كه با مراعات آن ها ، زائران عزيز بتوانند وظيفه ديني خود را بهتر بشناسند و به آن ها عمل كنند و بهره معنوي بيشتري ببرند .
________________________________________   ________________________________________
احكام و آداب سفر
در اين قسمت گوشه اي از احكام و آداب سفر را با استفاده از منابع فقهي در سه بخش : « پيش از سفر » ، « در سفر » و « نماز مسافر » مي آوريم :
پيش از سفر
اين كارها پيش از سفر و هنگام آغاز آن مستحب است :
1 . طلب خير از خداوند ؛ بدين معني كه از خداوند ، خير و خوبي در اين سفر را درخواست كند .
2 . اطلاع دادن به دوستان و بستگان و حلاليّت طلبيدن از آنان .
3 . وصيت كردن ، به خصوص نسبت به امور واجب .
4 . انتخاب همسفران مناسب و هم شأن خود از نظر اخلاقي و اقتصادي .
5 . انتخاب زمان مناسب براي سفر ، كه در ايام هفته ،
________________________________________ 10  ________________________________________
روزهاي شنبه و پس از آن ، روزهاي سه شنبه و پنجشنبه مستحب است و روز جمعه ، قبل از نماز جمعه به سفر رفتن مكروه است . اگر در ساير ايام هفته لازم شد به سفر برود ، صدقه بدهد و برود .
6 . خواندن دعاي سفر و آيات و سوره هاي قرآني و دعاهاي ديگري كه وارد شده است و از جمله آنهاست ، سوره قدر ( انا انزلناه في ليلة القدر . . . ) ، آية الكرسي از ( لا اله الاّ هو الحيّ القيوّم تا . . . هم فيها خالدون ) و سوره هاي حمد ( الحمد لله ربّ العالمين . . . ) ، ناس ( قل أعوذ بربّ الناس . . . ) و فلق ( قل أعوذ بربّ الفلق . . . ) .
7 . صدقه دادن در آغاز سفر ، و بهتر است هنگام سوار شدن به وسيله نقليه صدقه بدهد .
8 . غسل كردن پيش از بيرون رفتن براي زيارت . ( 1 )
در سفر
هر چند احكام و آداب سفر بسيار است و به تناسب افراد و مكان ها نيز احكام و آداب خاصي دارد و بسياري از آن ها در بخش آداب زيارت و در بخش هاي ديگر اين نوشته خواهد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . العروة الوثقي ، ج2 ، كتاب الحج ، في آداب السفر ، ص411 و سراج الشيعه في آداب الشريعه ، ص255
________________________________________ 11  ________________________________________
آمد ولي گوشه اي از آن ها بدين شرح است :
1 . مستحب است زاد و توشه لازم و كافي به همراه داشته باشد .
2 . با همسفران خود با اخلاق نيكو رفتار كند .
3 . به افراد ضعيف و مريض در طول سفر كمك كند .
4 . به خدمت كاران حرم هاي مطهر كمك و انفاق كند .
5 . به فقرا و مساكين محل صدقه بدهد . ( 1 )
نماز مسافر
1 . اگر برنامه سفر زائران عزيز به گونه اي باشد كه كمتر از ده روز در يك محل مي مانند ، نمازهاي چهار ركعتي را بايد دو ركعتي ( شكسته ) بجا آورند ، حتي افرادي كه پيش از اين به جهت آنكه شغلشان يا مقدمه شغلشان مسافرت بوده است ، مانند خلبانان و ملوانان و برخي از رانندگان . و كساني كه براي انجام كار زياد به سفر مي روند ولي اين سفر آنان زيارتي است و شغلي نيست بايد نمازهاي چهار ركعتي را شكسته بخوانند . آري اگر افرادي بدانند كه مي توانند حداقل ده روز در يك محل ؛ مثلاً در كربلا يا نجف بمانند و با قصد ماندن حداقل ده
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان .
________________________________________ 12  ________________________________________
روز به آنجا بروند ، نمازشان تمام است . ( 1 )
2 ـ مسافري كه قصد كرده ده روز بماند ، اگر بيشتر از ده روز ، مثلا 13 يا 15 روز بماند ، تا وقتي كه مسافرت نكرده و از آنجا نرفته ، بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ماندن ده روز كند . ( 2 )
3 ـ مسافري كه بنا دارد ده روز در جايي بماند ، اگر از قصد خود برگردد تكليف او بدين شرح است :
الف : پيش از خواندن نماز چهار ركعتي از قصد خود برگردد و تصميم بگيرد كمتر از ده روز بماند ، بايد نماز را شكسته بخواند .
ب : پس از خواندن يك نماز چهار ركعتي از قصد خود برگردد ؛ تا وقتي كه در آنجاست بايد نماز را تمام بخواند . ( 3 )
4 ـ مسافري كه قصد كرده ده روز در جايي بماند ، اگر در بين نماز چهار ركعتي از قصد خود برگردد ، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده ، بايد نماز را دو ركعتي تمام نمايد و بقيه نمازهاي خود را شكسته بخواند و اگر مشغول ركعت سوّم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، نماز مسافر و تحرير الوسيله ، ج1 ، ص258 ، القول في قواطع السفر ، الثاني .
2 . توضيح المسائل ، م1347
3 . همان ، م1342
________________________________________ 13  ________________________________________
شده ، نمازش باطل است و تا وقتي كه در آنجاست بايد نماز را شكسته بخواند ، اگر چه داخل در ركوع ركعت سوم شده باشد . ( 1 )
5 ـ مسافري كه بنا دارد ده روز در جايي بماند اگر :
الف : تصميم نداشته باشد به اطراف آنجا برود ، يعني تمام ده روز را در يك جا مي ماند ، نمازش تمام است .
ب : تصميم دارد به اطراف ( كمتر از 5/22 كيلومتر ) برود و برگردد ولي كمتر از چند ساعت در آنجا مي ماند ، يعني در تمام ده روز چند ساعتي بيرون آن محل خواهد بود ، در اين صورت نيز نمازش تمام است .
ج : تصميم دارد پس از ده روز به اطراف ( كمتر از 5/22 كيلومتر ) برود و برگردد ، در اين صورت نيز نمازش تمام است .
د : تصميم دارد در بين ده روز به اطراف برود و مي داند ، بيش از چند ساعت طول مي كشد ، در اين صورت قصد ده روز صحيح نيست و نمازش شكسته است .
هـ : تصميم بيرون رفتن نداشته و پس از خواندن حداقل يك نماز چهار ركعتي ، بيرون رفت ( كمتر از 5/22 كيلومتر ) در اين صورت نماز تمام است و ضرري به قصد ندارد ، هر چند بيش
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان ، م1346
________________________________________ 14  ________________________________________
از چند ساعت طول بكشد . ( 1 )
6 . مسافري كه مي خواهد ده روز در محلي بماند ، در صورتي بايد نماز را تمام بخواند كه بخواهد تمام ده روز را در يك جا بماند ، پس اگر بخواهد مثلاً ده روز در نجف و كوفه بماند ، بايد نماز را شكسته بخواند . ( 2 )
7 . مسافر مي تواند در مسجدالحرام و مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) و مسجد كوفه و حرم امام حسين ( عليه السلام ) نماز را تمام يا شكسته بخواند ولي تمام خواندن با فضيلت تر است . ( 3 )
8 . تمام روضه شريفه ( زير گنبد ) حرم مطهّر امام حسين ( عليه السلام ) و رواقها و مسجد متصل به آن ، همين حكم را دارد و مسافر مي تواند در آنجا نيز نماز را تمام بخواند ، ولي در غير از روضه شريفه ؛ يعني در رواق ها و مسجد متصل به آن احتياط مستحب است كه مسافر نماز را شكسته بخواند ولي در صحن و شهر كربلاء بايد نماز را شكسته بخواند . ( 4 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . العروة الوثقي ، ج1 ، في قواطع السفر ، م8
2 . توضيح المسائل ، م 1337 و تحرير الوسيله ، ج1 ، ص259 ، القول في قواطع السفر ، م 6
3 . توضيح المسائل ، م 1356 و تحرير الوسيله ، ج1 ، ص264 ، القول في احكام المسافر ، م 8
4 . همان .
________________________________________ 15  ________________________________________
9 . مسافر مي تواند در اين اماكن ، بدون نيّتِ تمام يا شكسته ، نماز را شروع كند و در وسط آن يكي را اختيار كند و بر همان اساس نماز را به پايان ببرد و حتي در اثناي نماز مي تواند نيّت را برگرداند ؛ مثلاً به نيت شكسته خواندن نماز را شروع كرده ولي در اثناي نماز قصد كند كه نماز را چهار ركعتي تمام كند و همچنين به عكس ، تا وقتي كه محل عدول نگذشته باشد . پس اگر به نيت چهار ركعتي نماز را شروع كرده و در ركعت اوّل يا دوم تصميم گرفت كه نماز را شكسته بخواند ، اشكال ندارد . ( 1 )
10 . حكم تخيير بين تمام و شكسته مخصوص نماز است ، بنابراين شخص مسافر حتي اگر تمام روز را در حرم امام حسين ( عليه السلام ) يا مسجد كوفه بماند نمي تواند روزه بگيرد . مگر روزه مستحب با نذر كه حكم آن خواهد آمد . ( 2 )
احكام مسجد و حرم
شش تن از امامان معصوم ( عليهم السلام ) در كشور عراق مدفونند . زائران عتبات مقدس عراق ، به زيارت ايشان و بسياري از مساجد آنجا ؛ از جمله مسجد كوفه خواهند رفت كه جهت آگاهي آنان مسائلي از احكام مسجد و حرم را
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . تحرير الوسيله ، ج1 ، ص264 ، القول في احكام المسافر ، م 8
2 . همان ، ج1 ، ص264 ، القول في احكام المسافر ، م 10
________________________________________ 16  ________________________________________
يادآور مي شويم :
1 . نماز خواندن در مساجد مستحب است ، بلكه حاضر نشدن در مسجد به خصوص براي همسايگان مسجد ، در صورتي كه عذري مثل بارش باران نباشد ، مكروه است . ( 1 )
2 . وقتي انسان وارد مسجد مي شود ، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيّت و احترام به مسجد بخواند و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند كافي است . ( 2 ) شايسته يادآوري است كه برخي مساجد ؛ از جمله مسجد كوفه و سهله ، داراي نمازها و آداب ويژه اي است كه در كتاب هاي ادعيه و زيارات آمده است و چنانچه زائران بتوانند آن آداب را مراعات كنند و آن نمازها را بخوانند خوب است .
3 . ترتيب اولويت مساجد براي نماز خواندن از نظر ثواب بدين شرح است :
* مسجد الحرام ، هر نماز در آنجا ، معادل يك ميليون نماز است .
* مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) هر نماز در آنجا ، معادل ده هزار نماز است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . تحريرالوسيله ، ج1 ، في مكان المصلي ، ص151 ، م 16
2 . توضيح المسائل ، م 913
________________________________________ 17  ________________________________________
* مسجد جامع كوفه ، هر نماز در آنجا معادل هزار نماز است .
* مسجد الاقصي ، هر نماز آن معادل هزار نماز است .
* مسجد جامع هر شهر ، هر نماز در آنجا معادل يكصد نماز است .
* مسجد قبيله ، هر نماز در آنجا معادل بيست و پنج نماز است .
* مسجد بازار ، هر نماز در آن ، معادل دوازده نماز است . ( 1 )
با توجه به اين مسأله و اهميت بسيار زياد مسجد كوفه ، زائران عزيز فرصت را غنيمت شمرده ، و در وقت حضور در آن مسجد ، از عبادت و نماز و ادعيه و آداب آن غفلت نكنند .
4 . نماز خواندن در حرم امامان ( عليهم السلام ) ثواب بسيار دارد به خصوص در حرم اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) و امام حسين ( عليه السلام ) و در روايتي وارد شده است نماز كنار قبر حضرت علي ( عليه السلام ) معادل دويست هزار نماز است . ( 2 )
5 . انسان بايد رعايت ادب را بكند و جلوتر از قبر پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) و امام ( عليه السلام ) نماز نخواند و چنانچه نماز خواندن بي احترامي باشد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . تحريرالوسيله ، ج1 ، في مكان المصلي ، ص151 ، م 16 والعروة الوثقي ، ج1 ، مكان المصلي ، ص596 ، م4
2 . تحرير الوسيلة ، ج1 ، ص151 ، م16 و العروة الوثقي ، ج1 ، ص596 ، م5 .
________________________________________ 18  ________________________________________
حرام است ( 1 ) ولي نماز باطل نيست . ( 2 )
6 . اگر در نماز چيزي مانند ديوار بين او و قبر مطهر باشد كه بي احترامي نشود اشكال ندارد ولي فاصله شدن صندوق شريف ضريح و پارچه اي كه روي آن افتاده است كافي نيست . ( 3 )
7 . تعطيل كردن مسجد مكروه است و مستحب است انسان نماز را در مسجدي بخواند كه نماز گزار ندارد تا تعطيل نشود . از امام صادق ( عليه السلام ) روايت شده است كه - سه چيز در قيامت از مردم شكايت مي كنند : اول ، مسجد متروكي كه اهالي آنجا در آن نماز نمي خوانند . دوم ، عالمي كه بين عده اي جاهل قرار دارد و از او استفاده نمي كنند . و سوم ، قرآني كه متروك مانده و غبار گرفته است و آن را تلاوت نمي كنند . ( 4 )
8 . زياد رفتن به مسجد مستحب است . از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) روايت شده است كه هركس به مسجد رود از وقتي كه روانه مسجد مي شود تا به خانه بر گردد ، براي هر قدم كه بر مي دارد ده حسنه نوشته مي شود . ( 5 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 برخي از فقها نماز را نيز باطل مي دانند .
2 . توضيح المسائل ، م884
3 . توضيح المسائل ، م885
4 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في مكان المصلي ، ص 596 ، م 6 .
5 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في مكان المصلي ، ص 597 ، م 9 .
________________________________________ 19  ________________________________________
9 . س : نماز اول وقت كه در غيرمسجد خوانده شود افضل است يا نماز درمسجد كه با تأخير از اول وقت خوانده مي شود ؟
ج : ظاهراً فضيلت نماز در مسجد بيشتر است به شرط اينكه تأخير زياد نباشد . ( 1 )
نماز تحيّت مسجد
وقتي انسان به مسجد مي رود مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيّت و احترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند ، كافي است . ( 2 )
جا گرفتن براي نماز
1 . مسجد و حرم از اماكن مشترك و عمومي مسلمانان است كه همه آنان در استفاده از آن مساوي هستند ـ البته استفاده هايي كه مخالف شرع و شأن آن اماكن مقدس نباشد ـ پس اگر شخصي قبل از ديگري ، جايي براي نماز يا عبادتي ديگر يا قرائت قرآن يا خواندن دعا در اختيار گرفت ، ديگري نمي تواند آن جا را از او بگيرد . آري بعيد نيست كه نماز ـ جماعت يا فرادي ـ بر ساير كارها مقدم باشد ، پس اگر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . استفتاء
2 . توضيح المسائل ، م 913 .
________________________________________ 20  ________________________________________
شخصي جايي از مسجد يا حرم را براي تلاوت قرآن يا درس گفتن يا دعا خواندن اشغال كرده باشد و شخص ديگري بخواهد در آنجا نماز بخواند و جاي ديگري در مسجد براي نماز خواندن نباشد يا بخواهد به جماعت ملحق شود و جاي ديگري براي فُرادا خواندن نماز هست ولي براي شركت در جماعت نيست ، مثلاً در كنار صفوف به هم فشرده نماز جماعت ، شخصي مشغول قرائت قرآن است و شبستان ديگري در مسجد براي نماز فرادي خواندن هست ولي جايي براي شركت در نماز جماعت باقي نمانده و شخصي وارد مي شود و مي خواهد در نماز جماعت شركت كند ، بر شخصي كه قرآن مي خواند واجب است جاي خود را به نمازگزار بدهد . ( 1 )
2 . اگركسي درمسجد يا حرم جايي براي خود بگيرد وديگري نگذارد كه از آنجا استفاده كند ، حق او را غصب كرده است . ( 2 )
3 . كسي كه در مسجد يا حرم نشسته است ، اگر ديگري جاي او را غصب كند و در آنجا نماز بخواند بنابر احتياط واجب بايد دوباره نمازش را در محل ديگري بخواند . ( 3 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . تحرير الوسيله ، ج 2 ، كتاب اجياء الموات و المشتركات ، ص 214 ، م 15 .
2 . توضيح المسائل ، م 2545 .
3 . توضيح المسائل ، م 868 .
________________________________________ 21  ________________________________________
4 . گذاشتن رحل ( 1 ) براي نشستن در حرم يا مسجد ، مانند نشستن است ، يعني صاحب رحل حق اولويتي نسبت به آن مكان پيدا مي كند و ديگران نمي توانند جاي او را بگيرند به شرط آن كه رحل ، چيزهايي مثل سجاده و عبا باشد كه تمام محل نماز خواندن يا قسمت عمده آن را بگيرد ، نه مثل گذاشتن مهر يا تسبيح يا مسواك و شانه و امثال اينها . بنابراين با گذاشتن مهر يا تسبيح و حتي هردو ، حقي براي او ثابت نيست و ديگران مي توانند بردارند و در آن مكان نماز بخوانند . ( 2 )
5 . بين گذاشتن رحل و آمدن فرد نبايد فاصله زياد باشد ، به طوري كه آن مكان معطّل بماند ، پس اگر رحلي بگذارد و برود و برنگردد در صورتي كه بدون برداشتن نتوان در آن محل نماز خواند ، ديگران مي توانند آن را بردارند ، ولي كسي كه آن را بر مي دارد ضامن نگهداري آن است تا صاحبش برگردد . ( 3 )
6 . اگر شخصي كه در جايي از مسجد يا حرم نشسته است ، برخيزد و از آن محل صرفنظر كند ، حتي اگر رحلي گذاشته و رحل را بر ندارد ، ديگران مي توانند آن جا را بگيرند . ولي تصرف در رحل او جايز نيست ، مثلاً نمي توانند بر سجاده او
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* رحل = اثاث و وسايل ؛ مانند سجاده ، عبا و . . .
2 . تحرير الوسيله ، ج 2 ، ص 215 ، م 17 .
3 . همان ، ص 215 .
________________________________________ 22  ________________________________________
نماز بخوانند . ( 1 )
7 . اگر شخصي در مسجد جهت نماز جماعت رحل گذاشته و بيرون رفته و جماعت بر پا شده و صاحب رحل مراجعه نكرده است بعد از منعقد شدن نماز جماعت ، احتياط آن است كه تا امام به ركوع ركعت اول نرفته جاي او را اشغال نكنند . ( 2 )
بردن مهر و قرآن مسجد و حرم
بردن مهر و قرآن و كتاب هاي دعاي مساجد و حرم هاي مطهّر جايز نيست و چنانچه كسي عمداً يا سهواً برده باشد ، بايد به جاي آن برگرداند . ( 3 )
حفظ حرمت مسجد و حرم
1 . حفظ احترام مسجد و حرم واجب است و هر كاري كه بي احترامي به آن اماكن مقدس باشد حرام است ؛ مثل آب دهان انداختن يا با كفش وارد شدن .
2 . نجس كردن زمين و سقف و بام و طرف داخل ديوار
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان ، ص 214 و 215 ، س 16 و 18 .
2 . مجمع المسائل ، ج 1 ، ص 135 ، س 32 .
3 . استفتاآت ، ج 2 ، ص 345 ، س 26 .
________________________________________ 23  ________________________________________
مسجد و حرم امام ( عليه السلام ) حرام است . ( 1 )
3 . احتياط واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد و حرم را هم نجس نكنند . ( 2 )
4 . نجس كردن فرش مسجد و حرم نيز بنابر احتياط واجب حرام است . ( 3 )
تطهير مسجد و حرم
1 . برطرف كردن نجاست از مسجد و حرم واجب است وفرقي در اين مسأله بين داخل و سقف و پشت بام وحتي طرف داخل ديوار مسجد و حرم نيست . يعني هرجاي مسجد يا حرم نجس شود بايد تطهيريا به گونه اي ديگر نجاست برطرف گردد . ( 4 )
2 . بنابر احيتاط واجب اگر طرف بيرون ديوار مسجد يا حرم نجس شود ، بر طرف كردن نجاست از آن واجب است . ( 5 )
3 . هنگامي كه انسان از نجاست مسجد يا حرم مطلع شد ،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، م 900 .
2 . توضيح المسائل ، م 900 .
3 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 86 ، م 8 و توضيح المسائل ، م 905 .
4 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .
5 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .
________________________________________ 24  ________________________________________
فوراً بايد آن را تطهير كند ، پس نبايد به قدري معطل كند كه عرفاً بگويند تأخير كرده است . ( 1 )
4 . بر طرف كردن نجاست از مسجد يا حرم واجب كفايي است و اختصاص به كسي كه آنجا را نجس كرده يا سبب نجس شدن آن شده ندارد ، بلكه بر همه افرادي كه مي توانند آنجا را تطهير كنند واجب است . ( 2 )
5 . اگر فرش مسجد يا حرم نجس شود ، بنابر احيتاط واجب بايد آن را تطهير كنند ولي چنانچه به واسطه آب كشيدن خراب مي شود و بريدن و تراشيدن جاي نجس بهتر است ، بايد محل نجس را بتراشند يا ببرّند و اگر كسي كه مي بُرد يا مي تراشد خودش نجس كرده باشد ، بايد آن را اصلاح كند . ( 3 )
6 . اگر انسان نتواند جايي را كه نجس شده تطهير كند يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند ، تطهير مسجد بر او واجب نيست ولي اگر بي احترامي به مسجد يا حرم باشد ، بنابر احتياط واجب بايد به كسي كه مي تواند آن را تطهير كند ، اطلاع دهد . بنابراين چون زائران محترم خودشان نمي توانند
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .
2 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .
3 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 86 ، م 8 و توضيح المسائل ، م 905 .
________________________________________ 25  ________________________________________
به اين امر اقدام كنند ، بايد به مسئولان نظافت و خدام حرم اطلاع دهند . ( 1 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، م 901 .
 25  ________________________________________
خواندن نماز يا تطهير مسجد و حرم
1 . اگر انسان در وقت نماز و قبل از شروع آن متوجه شود جايي از مسجد يا حرم نجس است ، مثلاً ببيند چند قطره خون بر فرش مسجد يا حرم ريخته است و :
الف : وقت نماز وسعت دارد ، تطهير آن بر خواندن نماز مقدم است .
ب : وقت نماز تنگ است ؛ يعني اگر بخواهد آنجا را تطهير كند و بعد از آن نماز بخواند ، تمام يا قسمتي از آن پس از وقت خوانده مي شود ، نماز خواندن بر تطهير آنجا مقدم است . ( 2 )
2 . اگر در بين نماز متوجه شود يا يادش بيايد كه جايي از مسجد يا حرم نجس است ، اگر با تمام كردن نماز ، تطهير تأخير نمي شود ، مثلاً در ركعت آخر نماز است يا وقت نماز تنگ است ، نمازش را تمام كند و بعد از نماز آنجا را تطهير كند و در صورتي كه تأخير نمي شود و وقت نماز هم وسعت دارد بايد نماز را رها كند و آنجا را تطهير كند و بعد از آن نمازش
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
2 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 85 ، م 4 .
________________________________________ 26  ________________________________________
را بخواند . ( 1 )
3 . كسي كه بايد ابتدا مسجد يا حرم را تطهير كند ، اگر اول نمازش را خواند ، هر چند به جهت ترك تطهير مسجد يا حرم گناه كرده است ولي نمازش باطل نيست . ( 2 )
4 . اگر نجس بودن مسجد يا حرم را فراموش كرد و نماز را خواند و پس از نماز يادش آمد نمازش صحيح است . ( 3 )
رفتن جنب و حائض به مسجد و حرم
1 . جنب و زن حائض يا نفساء نبايد به مسجد الحرام و مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) وارد شوند ، هر چند از يك در داخل و از در ديگر بيرون روند ، يعني حتي عبور از اين دو مسجد براي چنين افرادي جايز نيست . ( 4 )
2 . توقف جنب و حائض و نفساء در حرم امامان معصوم ( عليهم السلام ) حرام است ، ولي عبور از آن ، بطوري كه از يك در وارد و از در ديگر خارج شود اشكال ندارد و احتياط مستحب است كه در آن حال از داخل حرم عبور نكند ، اين حكم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان ، ص 84 ، م 2 .
2 . همان ، ص 84 ، م 2 .
3 . همان ، ص 84 ، م 2 .
4 . تحرير الوسيله ، ج 1 ، القول في احكام الجنب ، ص 38 و 39 .
________________________________________ 27  ________________________________________
اختصاص به اطراف ضريح ( روضه شريفه ) و رواق ها دارد ولي صحن ها و حرم امامزاده ها اين حكم را ندارد .
3 . زن مستحاضه مي تواند به مسجد يا حرم امامان معصوم ( عليهم السلام ) وارد و در آنجا توقف كند ، حتي مستحاضه متوسطه و كثيره ، ولي احتياط مستحب است اگر غسلهايي را كه براي نماز گفته شده انجام نداده در آنجا توقف نكند . ( 1 )
استفاده از وضوخانه مسجد
1 . كسي كه نمي خواهد در مسجدي نماز بخواند ، اگر نداند حوض يا وضوخانه آن را براي همه مردم وقف كرده اند يا براي كساني كه در آن جا نماز مي خوانند ، نمي تواند از حوض يا وضوخانه آن مسجد وضو بگيرد ، ولي اگر معمولاً كساني هم كه نمي خواهند در آنها نماز بخوانند وضو مي گيرند ، مي تواند در آنها وضو بگيرد . ( 2 )
2 . اگر طهارتخانه مسجد ، تنها براي استفاده نمازگزاران آن مسجد وقف شده باشد ، استفاده كساني كه نمي خواهند در آن مسجد نماز بخوانند ، حرام است . ولي اگر ندانند كه براي استفاده همه مردم وقف شده يا فقط نمازگزاران همان مسجد ،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . تحرير الوسيله ، ج1 ، فصل في الاستحاضه ، ص59 ، م 8
2 . توضيح المسائل ، م 269 .
________________________________________ 28  ________________________________________
حكم مسأله قبل را دارد . ( 1 )
آداب مسجد
در رابطه با مسجد آداب زيادي وجود دارد يعني كارهاي مستحب و مكروه كه به نوعي با مسجد مربوط مي شود بسيار است ولي در اينجا به برخي از اعمال مكروه كه از بعضي افراد سر مي زند اشاره مي كنيم .
* خوابيدن در مسجد مگر در حال ناچاري .
* صحبت كردن راجع به كارهاي دنيا .
* انجام دادن كارهاي صنعتي ، مثل نجاري ، جوشكاري و . . . ( مگر براي مسجد )
* خواندن شعري كه نصيحت و مانند آن نباشد .
* بلند حرف زدن و فرياد كشيدن .
* گمشده اي را طلب كردن . ( 2 )
نماز جماعت
از آنجا كه ايام زيارتي و مكان هاي مقدسي كه زائران مشرف مي شوند ، فرصت مناسبي است براي شركت در نماز
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، م 64 و 269 .
2 . توضيح المسائل ، 914
________________________________________ 29  ________________________________________
جماعت و به تناسب سفري كه دارند مسائل ويژه اي براي نمازشان در جماعت مطرح است . لذا بخشي از احكام نماز جماعت را در اين قسمت مي آوريم .
اهميت نماز جماعت
گذشته از آن كه در روايات ، براي نماز جماعت اجر و پاداش بسياري وارد شده است ، با دقت در برخي از مسائل فقهي ، به اهميت نماز جماعت پي مي بريم و در اينجا به برخي از آنها اشاره مي كنيم .
1 . مستحب است نمازهاي واجب ، به خصوص نمازهاي يوميه را به جماعت بخوانند و بر اين مسأله در روايات تأكيد فراواني شده است .
2 . شركت در نماز جماعت براي همه مستحب است به ويژه براي همسايه مسجد .
3 . مستحب است انسان صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند .
4 . نماز جماعت هر چند اول وقت خوانده نشود از نماز فُراداي اول وقت بهتر است .
5 . نماز جماعتي كه مختصر خوانده مي شود از نماز فرادايي كه طول بدهد ، بهتر است .
________________________________________ 30  ________________________________________
6 . سزاوار نيست انسان بدون عذر نماز جماعت را ترك كند ، به ويژه نماز جماعتي كه در مسجد خوانده مي شود .
7 . حاضر نشدن در نماز جماعت از روي بي اعتنايي به آن جايز نيست .
8 . وقتي كه جماعت بر پا مي شود ، مستحب است كسي كه نمازش را فرادا خوانده دوباره به جماعت بخواند .
9 . امام يا مأموم مي تواند نمازي را كه به جماعت خوانده ، دوباره به جماعت بخواند در صورتي كه جماعت دوم و اشخاص آن غير از اول باشد . ( 1 )
شرايط نماز جماعت
هنگام برپايي نماز جماعت ، شرايط زيرا بايد مراعات شود :
* مأموم از امام جلوتر نايستد و احتياط واجب آن است كه كمي عقب تر بايستد .
* جايگاه امام جماعت از جايگاه مأمومين بالاتر نباشد .
* فاصله امام و مأموم و فاصله صف ها زياد نباشد .
* بين امام و مأموم و همچنين بين صف ها چيزي مانند ديوار يا پرده مانع نباشد . ولي نصب پرده بين صف مردهاو
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، م 1399 تا 1404 .
________________________________________ 31  ________________________________________
زن ها اشكال ندارد . ( 1 )
اتصال صفوف جماعت
مأمومين بايد با امام جماعت مرتبط باشند و ارتباط آنها يا بدون واسطه است كه از محل سجده مأموم تا محل ايستادن امام نبايد بيش از يك گام فاصله باشد . يا با واسطه ساير مأمومين كه از جلو يا از سمت راست يا چپ بايد اين ارتباط بر قرار باشد و بين نمازگزار و صف جلو يا كسي كه طرف راست يا چپ او قرار دارد بيش از يك گام فاصله نباشد . ( 2 )
مانع بين صفوف
اگر نمازگزار در صف اول ايستاده ، نبايد مقابل او مانعي باشد كه نتواند امام جماعت را ببيند . پس اگر امام جماعت در محراب باشد ، كساني كه دو طرف محراب پشت ديوار مي ايستند و امام جماعت را نمي بينند نمي توانند اقتدا كنند ، ولي اگر مانعي در كار نباشد و به جهت طولاني بودن صف اول ، امام جماعت را نبيند ، اشكال ندارد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . العروة الوثقي ، ج 1 ، ص 777 و 778 ؛ توضيح المسائل ، م 1415 ، 1432 و 1433 .
2 . توضيح المسائل ، م 1435 و 1436 .
________________________________________ 32  ________________________________________
و اگر در صفوف بعدي مي ايستد ، نبايد مانعي از ديدن صف جلو وجود داشته باشد ، پس اگر صفوف جماعت تا در شبستان برسد ، كسي كه بيرون شبستان ، مقابل در ايستاده كه صف جلو را مي بيند و كساني كه پشت سر او ايستاده اند نمازشان صحيح است ولي كساني كه دو طرف پشت ديوار ايستاده اند و از صف جلو ، هيچكس ( حتي يك نفر ) را نمي بينند ، نمازشان باطل است . ( 1 )
نماز قضا در سفر
1 . سفر زيارتي فرصت مناسبي است براي به جاي آوردن نماز قضا . در اين بخش از نوشته حاضر ، جهت يادآوري زائران ، برخي از احكام نماز قضا را مي آوريم ، اميد است زائران عزيز در اوقات فراغت خود ، به ويژه در حرم هاي مطهّر يا مساجد با فضيلت ، نمازهاي قضا شده خود را به جا آورند كه از هر عمل مستحبي بهتر است ، چون اين تكليف واجب است و ممكن است در آينده چنين فرصتي به دست نيايد و اگر نماز قضاي خود را بجا آورند ، افزون بر اينكه به وظيفه شرعي خود عمل مي كنند ، از ثواب بسيار زياد نماز در حرم مطهر و مسجد نيز بهره مند خواهند شد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، م 1411 و 1412 .
________________________________________ 33  ________________________________________
2 . نماز قضا را به جماعت مي توان خواند ، چه نماز جماعت ادا باشد يا قضا ، و لازم نيست هر دو ، يك نماز را بخوانند ؛ مثلاً اگر نماز قضاي صبح را با نماز ظهر يا عصر امام جماعت بخواند اشكال ندارد . ( 1 )
3 . در سفر نمي توان روزه گرفت ، حتي روزه قضا و روزه مستحب ـ مگر در چند مورد استثنايي ـ ولي نماز قضا را مي توان خواند . بنابراين كساني كه قصد ماندن ده روز در نجف يا كربلا يا شهرهاي ديگر را ندارند مسافر هستند و نمي توانند روزه بگيرند . ولي مي توانند نماز قضا بجاي آورند . ( 2 )
4 . اگر انسان در سفر بخواهد نمازهايي را كه در غير سفر قضا شده بجا آورد ، بايد نمازهاي ظهر و عصر و عشا را چهار ركعتي قضا كند . ( 3 )
5 . اگر در سفر نماز ظهر يا عصر يا عشا را نخواند يا باطل خوانده باشد بايد قضاي آنها را دو ركعتي بجا آورد ، هرچند در وطن آنها را قضا كند . ( 4 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، م 1374 و 1383 .
2 . توضيح المسائل ، م 1368 .
3 . تحرير الوسيله ، ج 1 ، ص 224 ، م 5 و العروة الوثقي ، ج 1 ، ص 734 ، م10 .
4 . همان
________________________________________ 34  ________________________________________
6 . نماز قضا را در هر وقت مي توان به جا آورد ؛ يعني قضاي صبح را مي توان ظهرا يا شب خواند . ( 1 )
شركت مسافر در نماز جماعت
1 ـ مسافري كه نماز را شكسته مي خواند اگر به امام جماعتي كه نماز را تمام مي خواند اقتدا كند هر چند ثوابش از نماز جماعت كه هر دو ـ امام و مأموم ـ نمازشان تمام باشد يا هر دو نمازشان شكسته باشد ، كمتر است ولي از نماز فرادي ثواب بيشتري دارد . ( 2 )
2 ـ مسافري كه نمازش شكسته است و پس از اتمام دو ركعت سلام مي دهد و نمازش تمام مي شود مي تواند در دو ركعت ديگر امام جماعت ، نماز ديگري ـ ادا يا قضا ـ اقتدا كند . ( 3 )
3 ـ لازم نيست نماز امام و مأموم يكي باشد ، پس مأموم مي تواند نماز قصاي ظهر را به نماز عشاي امام اقتدا كند . ( 4 )
3 ـ در دو ركعت آخر كه مأموم مسافر نماز ديگري را اقدا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . تحرير الوسيله ، ج 1 ، ص 293 ، م 1 والعروة الوثقي ، ج 1 ، ص 734 ، م 10 .
2 . العروة الوثقي ، ج1 ، فصل في الجماعة و مكروهاته ، السادس .
3 . همان ، فصل في الجماعة ، م3
4 . همان ، م4
________________________________________ 35  ________________________________________
مي كند لازم نيست ، آن نماز دو ركعتي باشد ، پس نماز سه ركعتي يا چهار ركعتي نيز مي تواند اقتدا كند . ( 1 )
4 ـ در ركعت سوم كه مأموم اقتدا مي كند ، چنانچه فرصت خواندن حمد و سوره يا لا اقل حمد تنها را داشته باشد ، مي تواند بيشتر از ركوع امام ـ در بين تسبيحات اربعه ـ اقتدا كند ولي اگر چنين فرصتي ندارد بايد صبر كند تا امام جماعت به ركوع رود آنگاه مي تواند تكبير بگويد و به ركوع رود و چنانچه به ركوع امام جماعت برسد صحيح است . ( 2 )
5 ـ اگر مأمور به تصور اينكه فرصت خواندن حمد و سوره را دارد ، اقتدا كرد ولي پيش از تمام شدن حمد امام جماعت به ركوع رفت ، مأموم بايد حمد را به پايان ببرد و در اين فرض اگر به ركوع امام جماعت هم نرسد ولي به سجده برسد نمازش به جماعت ، صحيح است . ( 3 )
2 ـ در ركعت سوّم يا چهارم نماز جماعت ، چنانچه مأموم در ركعت اوّل يا دوّم باشد ، بايد حمد و سوره را آهسته بخواند . ( 4 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان ، م4
2 . همان ، فصل في احكام الجماعة ، م18
3 . همان ، م21
4 . همان ، م22
________________________________________ 36  ________________________________________
7 ـ خواندن قنوت در نمازهاي يوميّه واجب نيست بلكه مستحب است ، لذا نخواندن آن ضرري به نماز نمي زند ، لذا نمازگزاراني كه يك يا دو ركعت از امام جماعت عقب تر هستند ، چنانچه فرصت خواندن قنوت را نداشته باشد اشكال ندارد . ( 1 )
احكام و آداب زيارت
براي تشرف به حرم مطهر معصومين ( عليهم السلام ) و در حال زيارت قبور مطهر آنان ، اين كارها مستحب است :
1 . غسل زيارت ، كه به همين نيت انجام شود و كيفيّت آن با ساير غسل ها فرقي ندارد .
2 . با طهارت و وضو بودن .
3 . پوشيدن لباس هاي پاك و تميز و بهتر است سفيد باشد .
4 . عطر زدن و خوشبو كردن خود . بجز براي زيارت حضرت امام حسين ( عليه السلام ) كه اين عمل مستحب نيست .
5 . با آرامش و وقار حركت كردن و گام ها را كوتاه برداشتن .
6 . مشغول بودن به ذكر ، به خصوص ذكر « الله اكبر » و « الحمد لله » در حال رفتن به زيارت .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان ، فصل في القنوت .
________________________________________ 37  ________________________________________
7 . خواندن اذن دخول و اجازه گرفتن براي ورود به حرم .
8 . بوسيدن آستانه و درگاه حرم ، ولي سجده كردن جايز نيست مگر آنكه سجده شكر به جهت توفيق اين زيارت باشد .
از آنجا كه امروزه برخي از دشمنان مكتب اهل بيت از اين مسأله سوء استفاده كرده و عليه شيعيان تبليغ مي كنند ، بهتر است زائران گرامي سجده شكر را نيز روبروي قبر و ضريح انجام ندهند .
9 . وارد شدن به حرم با پاي راست .
10 . نزديك قبر رفتن ، به طوري كه بتواند در كنار ضريح قرار گيرد و خود را به آن بچسباند ، در صورتي كه مزاحمتي براي زائران نداشته باشد و سبب اختلاط با نامحرم نباشد . يادآوري مي شود ، هر چند نزديك ضريح رفتن اگر مزاحمتي براي ديگران نداشته باشد مطلوب است ولي زيارت حضرت صرفاً به دست ماليدن و بوسيدن ضريح نيست . بلكه اگر در حرم در گوشه خلوتي نيز زيارت نامه بخوانند به حضرت سلام بدهند از ثواب زيارت بهره مند خواهند بود و اين فكر كه اگر دست به ضريح نرسانند يا نبوسيدند زيارتشان كامل نيست تصور بي جايي است .
11 . ايستادن در حال زيارت ، اگر عذري ندارد و بتواند بايستد .
________________________________________ 38  ________________________________________
12 . تكبير گفتن پيش از زيارت ، وقتي قبر مطهر را مي بيند .
13 . خواندن زيارت هايي كه از معصومين ( عليهم السلام ) رسيده است مانند زيارت جامعه و امين الله .
14 . آهسته زيارت خواندن و پرهيز از صداي بلند .
15 . خواندن دو ركعت نماز زيارت ، پس از زيارت و هديه آن به صاحب مزار .
16 . در زيارت معصومين ( عليهم السلام ) مستحب است پشت به قبله و رو به قبر زيارت بخواند .
17 . خواندن دعا و قرآن و هديه ثواب آن به صاحب مزار .
18 . توبه از گناهان ؛ زيرا آن اماكن مقدس محل پذيرش توبه است . ( 1 )
19 . پرهيز از سخنان ناشايست و لغو و بيهوده و امور دنيايي در آن اماكن مقدس .
20 . بيرون رفتن از حرم ( به ويژه اطراف ضريح ) پس از زيارت تا جا براي ديگران باشد و از زيارت ملول نشود و شوق زيارت همچنان در دلش زنده بماند .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . العروة الوثقي ، ج1 ، في الوضوءات المستحبه ، ص194 ، الخامس و في الاغسال المكانيه و الفعليه ، ص462 ؛ سراج الشيعه في آداب الشريعه ، ص241 و مفاتيح الجنان ، آداب زيارت .
________________________________________ 39  ________________________________________
ايّام زيارتي معصومين ( عليهم السلام )
در برخي از روايات رسيده از معصومين ( عليهم السلام ) آمده است كه زيارت آنان در ايام خاصي سفارش شده و ثواب بيشتري دارد كه در روزهاي هفته ، زيارت هر يك از آنان به ترتيب ذيل مستحب است و براي هر روز زيارت خاصي وارد شده است :
* روز شنبه : زيارت حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله )
* روز يكشنبه : زيارت اميرالمؤمنين ( عليه السلام )
* روز دوشنبه : زيارت امام حسن و امام حسين ( عليهما السلام )
* روز سه شنبه : زيارت امام سجاد و امام باقر و امام صادق ( عليهم السلام )
* روز چهار شنبه : زيارت امام موسي بن جعفر ، امام رضا و امام جواد و امام هادي ( عليهم السلام ) .
* روز پنج شنبه : زيارت امام حسن عسكري ( عليه السلام ) .
* روز جمعه : زيارت حجة بن الحسن ، امام عصر ( عليه السلام ) . ( 1 )
در برخي از ايّام سال نيز زيارت حضرت امير المؤمنين علي و امام حسين ( عليهما السلام ) سفارش بيشتري شده و ثواب افزون تري دارد كه اگر زائران عزيز بتوانند سفر خود را طوري تنظيم كنند كه در
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . مفاتيح الجنان ، باب اول ، فصل پنجم ، به نقل از جمال الاسبوع .
________________________________________ 40  ________________________________________
آن ايام به زيارت قبر ايشان نائل شوند سعادت بزرگي است و چنانچه به طور اتفاقي در اين ايام در نجف و كربلا بودند ، زيارت قبر ايشان را فراموش نكنند . هر چند خواندن زيارت نامه ايشان در اين روزها از راه دور نيز ثواب دارد و آن ايام بدين شرح است :
اوقات مخصوص زيارت اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام )
1 . روز تولد ايشان ( 13 رجب ) .
2 . شب و روز عيد غدير . ( 18 ذي حجه )
3 . روز نزول سوره « هل اتي » ( 25 ذي حجه ) .
4 . شب و روز مبعث پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ( 27 رجب ) .
5 . روز 21 ماه رمضان .
6 . شب اول ربيع الاول ، شبي كه حضرت علي ( عليه السلام ) در بستر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خوابيدند .
7 . روز غزوه بدر ، ( 17 ماه رمضان ) .
8 . روز فداكاري ايشان در غزوه احد ، ( 17 شوال ) .
9 . روز فتح خيبر .
10 . روزي كه بر دوش پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بالا رفت و بت ها را شكست ( 20 رمضان ) .
11 . روز فتح بصره ( نيمه جمادي الاولي ) .
________________________________________ 41  ________________________________________
12 . روزي كه خورشيد به احترام ايشان برگشت ( ردّ شمس ، 17 شوال ) .
13 . روزي كه از طرف پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مأمور ابلاغ آيه برائت شد ( اول ذي حجه ) .
14 . روزي كه به امر خدا و ابلاغ پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) درِ خانه هاي ديگران به مسجد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بسته و در خانه حضرت باز گذاشته شد ( روز عرفه ) .
15 . روزي كه آن حضرت انگشتري خويش را در حال نماز به فقير داد كه همان روز مباهله است و از دو جهت خصوصيت دارد ( 24 ذي حجه ) .
16 . روزي كه با حضرت زهرا ( عليها السلام ) ازدواج كرد ( 21 محرم ) .
17 . آغاز خلافت ايشان ؛ يعني روز وفات پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ( 28 صفر ) .
18 . روزي كه مردم براي خلافت ظاهري با حضرت بيعت كردند ( 18 يا 25 ذي حجه )
19 . روز اوّل فروردين ( نوروز ) كه روز بيعت با ايشان ، با اين روز مصادف بوده است . ( 1 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . بحارالأنوار ، ج97 ، باب زياراته ـ صلوات الله عليه ـ المختصه بالأيام و الليالي ، ص354
________________________________________ 42  ________________________________________
اوقات مخصوص زيارت امام حسين ( عليه السلام )
1 . شب و روز جمعه .
2 . روزهاي اوّل ، وسط و آخر ماه قمري .
3 . روز عاشورا .
4 . اوّل و نيمه ماه رجب .
5 . سوم شعبان ( سالروز ولادت آن حضرت ) .
6 . شب نيمه شعبان .
7 . در تمام روزهاي ماه رمضان به ويژه در دهه آخر آن ماه .
8 . شبهاي قدر .
9 . عيد فطر .
10 . روز عرفه .
11 . عيد قربان .
12 . روز مباهله ( 24 ذي حجه ) ( 1 )
زيارت قبور
از جمله كارهاي مستحب ، زيارتِ قبور اوليا ، شهدا ، صالحان و مؤمنان است . زائران عتبات عراق ، افزون بر زيارت امامان ( عليهم السلام ) ، قبور بسياري از امام زادگان و راويان و شهدا و علما
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . كامل الزيارات ، باب 70 تا 74 ، ص186 تا 201 و بحارالأنوار ، ج98 ، باب 12 تا 14 ، ص85 تا 104
________________________________________ 43  ________________________________________
و مؤمنان را نيز زيارت خواهند كرد و به زيارت يكي از قبرستان هاي مهم جهان اسلام يعني وادي السلام در نجف خواهند رفت ، كه در آنجا اوليا ، علما ، شهدا و بزرگاني از اهل ايمان آرميده اند . بي مناسبت نيست كه برخي از آداب زيارت قبور مؤمنان را يادآور شويم :
1 . در طول هفته ، روزهاي دوشنبه ، پنجشنبه و صبح شنبه ، ثواب بيشتري دارد .
2 . هنگام زيارت اهل قبور نيز اين امور مستحب است :
* رو به قبله نشستن و گذاشتن دست بر قبر .
* خواندن هفت مرتبه سوره قدر (  إِنّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ . . . ) .
* خواندن سوره حمد و ناس و فلق و آية الكرسي ، هر كدام سه مرتبه و سوره « يس » .
* سلام دادن بر اهل قبور و دعا كردن براي آنان و در روايت است كه امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : اينگونه سلام دهيد :
« السَّلامُ عَلَي أَهْلِ الدِّيَارِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُوْمِناتِ وَالْمُسْلِمِينَ الْمُسْلِماتِ ، أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ وَاِنّا بِكُمْ إِنْ شَاءَ اللهُ لاحِقُونَ » . ( 1 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . بحارالأنوار ، ج99 ، كتاب المزار ، باب زيارة المؤمنين و آدابها ، ص295 ؛ كامل الزيارات ، باب فضل زيارة المؤمنين و كيف يزارون ، ص333
________________________________________ 44  ________________________________________
احكام عزاداري
گريستن در عزاي معصومين ( عليهم السلام ) و گرياندن ديگران و بر پايي مجالس سوگواري اهل بيت ؛ از جمله كارهاي مستحب مؤكد و از افضل كارها و داراي ثواب بسياري است ولي از آنجا كه برخي افراد گاهي در عزاداري دچار افراط يا تفريط مي شوند ، توجه به چند شرط از شرايط عزاداري لازم است :
1 . آنچه خوانده مي شود ؛ مشتمل بر مطالب دروغ و باطل نباشد .
2 . همراه با كار حرام ؛ مثلاً موسيقي لهوي نباشد .
3 . همراه با مطالبي كه وهن مذهب يا تنقيص و تحقير معصومين ( عليهم السلام ) است نباشد .
4 . موجب اضرار به نفس ( ضرر قابل توجه ) نباشد .
5 . سبب ترك واجب نباشد ، كه گاهي سبب ترك نماز يا قضا شدن آن مي شود . ( 1 )
س : نظر مبارك خود را در مورد خواندن وعاهاي كميل ، ندبه ، سمات ، زيارت عاشورا و جامعه ، عزاداري حضرت امام
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . استفتائاتِ امام خميني ، ج3 ، ص579 . ترجمه اجوبة الاستفتائات ، ص222 و 223
________________________________________ 45  ________________________________________
حسين ( عليه السلام ) ( از قبيل روضه خواني ، سينه زني و غيره ) مرقوم فرماييد تا رفع ابهام و شبهه از دسائس مغرضين شود و نيز شيعيان راستين اغفال نشوند ؟
امام خميني ( قدس سره ) : ج ) خواندن ادعيه مأثوره و عزاداري براي حضرت سيد الشهداء ( عليه السلام ) از افضل قُرُبات و آدم ساز است . ( 1 )
س : لطفاً نظر خود را در مورد تعزيه اي كه با شرايط ذيل خوانده مي شود و مرسوم محلّ مي باشد ، مرقوم فرمائيد تا به آن عمل شود ؟
1 - از طبل و شيپور و سائر ادوات طرب انگيز هيچ گونه استفاده نمي شود .
2 - تعزيه را با صداي ساده كه غنا به آن گفته نمي شود مي خوانند .
3 - اجتماع مرد و زن به صورتي است كه زنها و مردها جداگانه و با فاصله پنجاه متر از هم مي نشينند .
4 - كسي كه نسخه زنانه را مي خواند فقط عبا به دوش دارد و يك دستمال سياه به سر مي پيچد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . استفتائات امام خميني ، ج 3 ، ص 582 ، س 39 .
________________________________________ 46  ________________________________________
5 - اشعار معمولي به زبان محلّي ( كه در اغلب مجالس مرسوم است ) خوانده مي شود .
6 - مزاحم وقت نماز و روضه خواني و مانع وعظ نيست وخواننده هم اهل محل است .
امام خميني ( قدس سره ) : ج ) باخصوصيّات مذكوره اشكالي ندارد . ( 1 )
س - در بعضي از هيئت هاي مذهبي ، مصيبت هاي خوانده مي شود كه مستند به مقتل معتبري نيست و از هيچ عالم يا مرجعي هم شنيده نشده است و هنگامي كه از خواننده مصيبت از منبع آن سؤال مي شود ، پاسخ مي دهند كه اهل بيت : اينگونه به ما فهمانده اند و يا ما را راهنمايي كرده اند و واقعه كربلا فقط در مقاتل نيست و منبع آن هم فقط به گفته هاي علما نمي باشد بلكه گاهي بعضي از امور براي مدّاح يا خطيب حسيني از راه الهام و مكاشفه مكشوف مي شود ، سؤال من اين است كه آيا نقل وقايع از اين طريق صحيح است يا خير ؟ و در صورتي كه صحيح نباشد ، تكليف شنوندگان چيست ؟
آية الله خامنه اي : ج ) نقل مطالب به صورت
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . استفتائات امام خميني ، ج 3 ، ص 579 ، س 32 .
________________________________________ 47  ________________________________________
مزبور بدون اينكه مستند به روايتي باشد و يا در تاريخ ثابت شده باشد وجه شرعي ندارد مگر آنكه نقل آن به عنوان بيان حال به حسب برداشت متكلّم بوده و علم به خلاف بودن آن نداشته باشد و تكليف شنوندگان نهي از منكر است به شرطي كه موضوع و شرايط آن نزد آنان ثابت شده باشد . ( 1 )
استفاده از ابزار موسيقي در عزاداري
از آنجا كه در برخي از هيئت هاي عزاداري از شيپور و طبل و سنج و ديگر وسائل موسيقي استفاده مي شود ، توجه به چند استفتاء لازم است :
س : آيا زدن طبل و شيپور در تعزيه حضرت سيد الشهداء ( عليه السلام ) جايز است يا نه ؟
امام خميني ( قدس سره ) : ج ) اگر از آلات لهو و لعب نباشد و وهن بر مذهب هم نشود مانع ندارد . ( 2 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . اجوبة الاستفتاءات ، ترجمه فارسي ، ص 323 ، س 1446 .
2 . استفتاآت ، ج 3 ، ص 583 ، س 45 .
________________________________________ 48  ________________________________________
س : استفاده از طبل وسنج وشيپور وهمچنين زنجيرهايي كه داراي تيغ هستند در مجالس و دسته هاي عزاداري چه حكمي دارد ؟
آيت الله خامنه اي : ج ) اگر استفاده از زنجيرهاي مزبور موجب وهن مذهب در برابر مردم شود و يا باعث ضرر بدني قابل توجهي گردد جايز نيست ولي استفاده از شيپور و طبل و سنج به نحو متعارف اشكال ندارد . ( 1 )
س : استفاده از آلات موسيقي مانند اُرگ ( از آلات موسيقي و شبيه پيانو است ) و سنج و غير آنها در مراسم عزاداري چه حكمي درد ؟
آيت الله خامنه اي : ج ) استفاده از آلات موسيقي ، مناسب با عزاداري سالار شهيدان نيست و شايسته است مراسم عزاداري به همان صورت متعارفي كه از قديم متداول بوده برگزار شود . ( 2 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . اجوبة الاستفتاءات ، ترجمه فارسي ، ص 322 ، س 1441 .
2 . همان . ص 324 ، س 1449 .
________________________________________ 49  ________________________________________
قمه زني
از جمله اعمالي كه در عصر حاضر سبب توهين ديگران به مذهب تشيّع شده و سابقه تاريخي و توجيه عقلاني ندارد قمه زني يا تيغ زني است . اين عمل در فتاواي بسياري از فقها حرام شمرده شده كه به برخي از آنها اشاره مي شود .
س : قمه زني و سينه زني با بدن برهنه در انظار عمومي چه حكمي دارد ؟
امام خميني ( قدس سره ) : ج ) در شرايط و اوضاع كنوني از قمه زدن خودداري شود و عزاداري و سينه زدن مانعي ندارد . ( 1 )
س : آيا قمه زني به طور مخفي حلال است يا اينكه فتواي شريف جنابعالي عموميت دارد ؟
آيت الله خامنه اي : ج ) قمه زني علاوه بر اينكه از نظر عرفي از مظاهر حزن و اندوه حساب نمي شود و سابقه اي در عصر ائمه ( عليهم السلام ) و زمان هاي بعد از آن ندارد و تأييدي هم به شكل خاص يا عام از معصوم ( عليه السلام ) در مورد آن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . استفتائات ، ج 3 ، ص 583 ، س 42 .
________________________________________ 50  ________________________________________
نرسيده است ، در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب مي شود ، بنابراين در هيچ حالتي جايز نيست . ( 1 )
س : آيا قمه زني جايز است ؟ چنانچه در اين مورد نذري و جود داشته باشد ، وظيفه چيست ؟
آية الله فاضل لنكراني : ج ) با توجه به گرايشي كه نسبت به اسلام و تشيع بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران در اكثر نقاط جهان پيدا شده و ايران اسلامي به عنوان ام القري جهان اسلام شناخته مي شود و اعمال و رفتار ملت ايران به عنوان الگو و بيانگر اسلام مطرح است ، لازم است در رابطه با مسائل سوگواري و عزاداري سالار شهيدان حضرت اباعبدالله الحسين ( عليه السلام ) به گونه اي عمل شود كه موجب گرايش بيشتر و علاقمندي شديدتر به آن حضرت و هدف مقدس وي گردد ، پيداست در اين شرايط مسأله قمه زدن نه تنها چنين نقشي ندارد ، بلكه به علت عدم قابليت پذيرش
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . رساله اجوبة الاستفتائات ، ترجمه فارسي ، ص 326 ، س1461
________________________________________ 51  ________________________________________
و نداشتن هيچگونه توجيه قابل فهم مخالفين ، نتيجه سوء برآن مترتب خواهد شد . لذا لازم است شيعيان علاقه مند به مكتب امام حسين ( عليه السلام ) از آن خود داري كنند و چنانچه در اين مورد نذري وجود داشته باشد ، ندر واجد شرايط صحت و انعقاد نيست . ( 1 )
آية الله مكارم : ج : . . . درست است كه اين مراسم ذاتاً مستحب است ولي زنده نگه داشتن آن در مواردي از اوجب واجبات است .
در اينجا لازم مي دانم همه برادران و خواهران ايماني را به چند نكته توجه دهم :
1 - بايد همه بكوشند با خالص ترين نيّات در اين مراسم شركت جسته ، و قلب و روح خود را در اختيار سالار شهيدان قرار دهند ، وبه اهداف والاي اين قيام بزرگ تاريخ اسلام و بشريت بيانديشند ، و گويندگان عزيز و نويسندگان محترم اهداف مهم اين قيام پربار را تشريح كرده ، و سوگواران را به روز به روز
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . جامع المسائل ، ج 1 ، ص 622 ، س 2172 .
________________________________________ 52  ________________________________________
با آن آشناتر سازند تا مصداق كامل « عارفاً بحقه » حاصل گردد .
2 - برادران و خواهران ايماني بايد خلوص اين مراسم را از اموري كه مخالف شرع اسلام و دستورهاي پيشوايان بزرگ دين است حفظ كنند و از هر كاري كه بهانه به دست دشمنان مي دهد بپرهيزند و نيز از اعمالي مانند قمه زدن و قفل در تن كردن و امثال آن كه رهبر معظّم انقلاب در بيانات پربار خود به آن اشاره نمودند اجتناب جويند .
زيرا اين اعمال دست آويزي به دست دشمنان خواهد داد تا كلّ اين مراسم عظيم و سازنده را زير سؤال برند ، قمه را بايد بر سر دشمن كوبيد نه بر سر دوست ، قفل را بايد بر دهان دشمن زد ، نه بر تن دوست ، درست است كه انگيزه اين افراد عشق به امام حسين ( عليه السلام ) و مكتب اوست ولي بايد توجّه داشت كه مقدس بودن انگيزه به تنهايي كافي نيست ، بايد نفس عمل هم مقدّس باشد ، كيفيّت عزاداري يا بايد در نصوص اسلامي وارد شده باشد و يا مشمول
________________________________________ 53  ________________________________________
عمومات و اطلاقات ادلّه گردد ، و اين گونه كارها مسلّما" نه منصوص است و نه مصداق عزاداري در عرف عقلاً و اهل شرع ، به علاوه موانعي نيز از نظر شرع در برابر آن قرار دارد ، و به تعبير ديگر نه مقتضي شمول عمومات موجود است و نه مانع ، مفقود .
درست است كه جمعي از بزرگان فقهاي شيعه پيشين قدس الله اسرار هم اجازه بعضي از اين امور را در عصر خود به دلايل خاصي داده اند ولي آنها هم اگر در عصر ما و شرايط زمان ما بودند به يقين طور ديگري فتوا مي دادند .
3 - بايد توجّه داشت كه هدف اصلي قيام امام حسين ( عليه السلام ) همانگونه كه در وصيت تاريخي معروف آن حضرت آمده احياي امر به معروف و نهي از منكر بود بر همه عاشقان مكتبش لازم است اين دو فريضه الهي و قرآني را زنده كنند و به امام و پيشواي بزرگشان اقتدا نمايند ، و از طريق صحيح و حساب شده با منكرات به مبارزه برخيزند ، و با گفتار و اعمال خود معروف را زنده كنند .
________________________________________ 54  ________________________________________
خداوندا همه ما را از پيروان راستين مكتب آن بزرگوار قرار ده ، و مشمول شفاعتش در دنيا و آخرت بنما ، آمين يا رب العالمين . ( 1 )
نذر و وقف
يكي از سنت هاي پسنديده مسلمانان ، نذر اعمالي است براي معصومين ( عليهم السلام ) يا اموالي براي آنان و همچنين وقف ملك يا مالي براي آنان و اين سنت حسنه همچنان رواج دارد و از آنجا كه برخي از زائران گاهي براي عمل به نذر خود يا صرف منافع موقوفات ، راهي آن ديار مي شوند ، توجه به برخي از احكام نذر و وقف كه ارتباطي با آن پيشوايان پاك و حرم هاي مطهّر آنان و امور مربوط به ايشان دارد ، مفيد خواهد بود :
1 . در نذر بايد صيغه خوانده شود و لازم نيست آن را به عربي بخواند ؛ پس اگر بگويد : « اگر مريض من خوب شود براي خدا بر عهده من است كه ده هزار تومان به حرم امام حسين ( عليه السلام ) بدهم » نذر او صحيح است و بايد مطابق آن عمل كند ، بنابراين اگر صيغه نذر نخوانده باشد ، عمل به آن واجب نيست . ( 2 )
2 . انسان كاري را مي تواند نذر كند كه انجام دادن آن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . استفتاء
2 . توضيح المسائل ، م2641
________________________________________ 55  ________________________________________
برايش ممكن باشد ؛ بنابراين كسي كه نمي تواند پياده به نجف يا كربلا برود ، اگر نذر كند پياده برود ، نذر او صحيح نيست . ( 1 )
3 . اگر انسان نذر كند كاري را انجام دهد ، بايد همان طور كه نذر كرده عمل كند ، پس اگر نذر كند روز اوّل ماه به زيارت برود ، چنانچه روز قبل يا بعد از آن برود ، كفايت نمي كند و به نذر عمل نشده است . ( 2 )
4 . اگر نذر كند كه به زيارت يكي از امامان ( عليهم السلام ) برود ، چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافي نيست و چنانچه به واسطه عذر نتواند آن امام را زيارت كند ، چيزي بر او نيست بنابراين اگر نذر كرده باشد به زيارت يكي از امامان مدفون در آن كشور يا يكي از امامزاده يا اماكن مقدس برود و به جهت ناامني و عذري ديگر نتواند برود چيزي بر او واجب نيست . ( 3 )
5 . كسي كه نذر كرده به زيارت برود و غسل زيارت و نماز آن را نذر نكرده ، لازم نيست ، غسل و نماز را انجام دهد . ( 4 )
6 . اگر براي حرم يكي از امامان ( عليهم السلام ) يا امامزادگان چيزي
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . توضيح المسائل ، م2647
2 . توضيح المسائل ، م2651
3 . توضيح المسائل ، م 2660
4 . همان ، م 2661
________________________________________ 56  ________________________________________
نذر كند ، بايد آن را به مصارف حرم برساند ؛ از قبيل فرش و پرده و روشنايي امّا اگر نتواند به اين مصارف برساند ، به افراد مسؤول يا عالمان متعهد مراجعه كند تا به مصارف شرعي آن برسد . ( 1 )
7 . اگر چيزي را نذر خود امام ( عليه السلام ) يا امامزاده كند ، چنانچه مصرف معيني را قصد كرده بايد به همان مصرف برساند و اگر مصرف معيني را قصد نكرده ، بايد به فقيران و زائران بدهد يا مسجد و مانند آن بسازد و ثواب آن را به امام هديه كند . ( 2 )
8 . اگر چيزي را به حرم امامان ( عليهم السلام ) يا امامزادگان وقف كرده باشد ، منافع آن صرف در تعمير و نور و خدمت كاران حرم و نگهبانان و ساير امور مربوط به حرم مي شود . ( 3 )
9 . اگر چيزي را براي سيدالشهدا ( عليه السلام ) وقف كرده باشند ، صرف در عزاداري آن حضرت ؛ مانند مزدِ قاري و مداح و آنچه در مجلس عزاي امام حسين ( عليه السلام ) متعارف است مي شود . ( 4 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان ، م 2662
2 . همان ، م 2663
3 . تحرير الوسيله ، ج2 ، ص74 ، كتاب الوقف ، م 57
4 . تحرير الوسيله ، ج2 ، ص74 ، كتاب الوقف ، م 58
________________________________________ 57  ________________________________________
تربت امام حسين ( عليه السلام )
به پاس فداكاري امام حسين ( عليه السلام ) و شهادت ايشان در راه احياي دين ، آثار و احكام خاصي براي خاك قبر ( 1 ) آن امام قرار داده شده است :
1 - در حال نماز سجده بر تربت امام حسين ( عليه السلام ) مستحب است و سبب افزايش ثواب نماز مي باشد . ( 2 )
2 - خوردن هر نوع خاكي حرام است به جز تربت حسيني كه خوردن اندكي از آن به نيّت شفا گرفتن جايز است . ( 3 )
3 - برآوردن كام نوزادان با تربت حسيني مستحب است . ( 4 )
4 - حفظ احترام آن لازم است و هرگونه بي احترامي به آن حرام مي باشد ، از جمله :
* نجس كردن آن جايز نيست .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . در روايتي از امام صادق ( عليه السلام ) آمده است كه اگر تا يك ميل ( 1800 متر ) اطراف قبر آن حضرت خاك بردارند ، احكام تربت امام حسين ( عليه السلام ) را دارد .
2 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في مسجد الجبهه ، ص 646 ، م 26 - توضيح المسائل ، م 1083 .
3 . توضيح المسائل ، م 2628 .
4 . تحريرالوسيله ، ج2 ، ص 310 ، م 2 .
________________________________________ 58  ________________________________________
* انداختن آن در جايي كه بي احترامي باشد حرام است .
* اگر در جايي كه بي احترامي باشد بيفتد بايد آن را بيرون آورند ، حتّي اگر در چاهي باشد و بيرون آوردن تربت ممكن نباشد ، در صورت امكان بايد چاه را تعطيل كنند .
5 - مستحب است ، هنگام دفن ميت مقداري تربت همراه او گذاشته شود و با حنوط ( 1 ) او نيز مخلوط كنند .
6 - كالايي كه به جايي مي فرستند مستحب است مقداري تربت هم همراه آن بگذارند ، مثلا جهيزيه دختر .
7 - بوييدن و بوسيدن تربت امام حسين ( عليه السلام ) و بر چشم ماليدن مستحب است ، و حتي دست كشيدن بر آن و بر ساير اعضاي بدن ماليدن نيز ثواب دارد . ( 2 )
از اين مسائل بر مي آيد كه مستحب است تمام زندگي همراه با تربت حسيني باشد ، آغاز و ادامه و پايان .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . حنوط : مقداري كافور كه بر جاهاي سجده ميت مي گذارند : بر پيشاني ، كف دستها ، سر زانوها و نوك انگشتان بزرگ پاها .
2 . براي توضيح بيشتر مي توانيد به كتاب فرهنگ عاشورا ، ص119 مراجعه كنيد .
________________________________________ 59  ________________________________________
تسبيح تربت
ذكر گفتن با تسبيحي كه از تربت امام حسين ( عليه السلام ) ساخته شده باشد و حتي همراه داشتن آن مستحب است ، حال كه سخن از تسبيح تربت به ميان آمد ، بجاست تاريخچه مختصر آن نيز گفته شود :
پس از آنكه پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) ذكرهاي معروف را به دخترشان حصرت زهرا ( عليها السلام ) آموختند ، ايشان براي شمارش آن ذكرها ، تسبيحي از نخ پشمين ساختند كه به آن گره هاي متعدد زده بودند ، پس از شهادت حضرت حمزه سيد الشهداء ( عليه السلام ) در غزوه احد ، حضرت زهرا ( عليها السلام ) از تربت ايشان تسبيحي ساخته و به نخ كرده بودند و با آن تسبيحات را مي گفتند ، مردم نيز پس از آن همين گونه عمل كردند ، چون امام حسين ( عليه السلام ) در كربلا به شهادت رسيد ، به خاطر فضيلت تربت او ، اين كار درباره تربت قبر آن امام شهيد انجام گرفت . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : من كان معه سبحة من طين قبر الحسين ( عليه السلام ) كتب مسبّحاً و ان لم يسبّح بها . ( 1 )
هركه تسبيحي از تربت قبر حسين ( عليه السلام ) داشته باشد ، تسبيحگوي نوشته مي شود ، هر چند با آن تسبيح نگويد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . بحار الانوار ، ج 83 ، ص 332 .
________________________________________ 60  ________________________________________
آب فرات
فرات رودخانه عظيمي است كه حادثه عظيم كربلا در نزديكي آن اتفاق افتاده است و يادآور تشنگي ابا عبدالله الحسين ( عليه السلام ) و ياران ايشان در روز عاشور است .
مطابق آنچه در روايات آمده ، آب اين رودخانه داراي فضيلت و بركت بسياري است ( 1 ) به چند نمونه از احكام فقهي مربوط به اين آب اشاره مي شود :
1 . نوشيدن در هر حال و براي شفا يافتن از بيماري مستحب است و اثر دارد . ( 2 )
2 . مستحب است كام نوزاد را با آب فرات و تربت سيدالشهدا ( عليه السلام ) بردارند . ( 3 )
3 . مستحب است غسل زيارت قبور معصومين ( عليهم السلام ) در صورت امكان با آب فرات باشد . ( 4 )
والحمد لله اوّلا وآخراً
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . سفينة البحار ، ج7 ، ص49
2 . سراج الشيعه في آداب الشريعة ، ص36 در آداب خوردن و آشاميدن .
3 . تحرير الوسيلة ، ج2 ، ص310 ، م 2
4 . سراج الشيعه في آداب الشريعه ، ص241 ، در آداب زيارت .