شهر بغداد مشهورترين شهر جهان اسلام و پايتخت خلافت عباسيان بوده که پنج قرن بر بخش عظيمي از جهان اسلام حکمراني نموده است. اين شهر حوادث مهمي را به خود ديده و امروزه از ميان ساختمانها و مساجد و مدارس و مقابر، تنها بخش اندکي از آن عظمت کهن را مي توان ديد که از سيلابها و آتش سوزيها و جنگ و غارتها جان سالم به در برده است.
مراکز زيارتي و ديدني بغداد:
1 ـ آرامگاه نوّاب اربعه; اينان چهار تن از بزرگان و معتمدان شيعه در بغدادند که طي هفتاد سال دوران غيبت صغري، عهده دار ارتباط ميان امام زمان(عليه السلام) و شيعيان بوده اند و اموال و نامه هاي شيعيان را به امام و پاسخ آن حضرت رابه آنهامنتقل مي نمودند.اين چهارتن عبارتنداز:
* عُثمان بن سعيد عَمْريّ. (اواخر قرن سوّم)
* محمد بن عثمان بن سعيد عَمْري، (در سال 305 هـ . درگذشت).
آرامگاه اين پدر و پسر در يکي از ميادين مهم و مرکزي شهر بغداد به نام «ساحه الخلاّني»، درون مسجدي به نام «جامع الخلاني» قرار دارد. بر روي قبر آن دو، ضريحي نقره اي و گنبدي بلند با کاشيهاي سبز برقرار است.
* حسين بن روح (متوفاي سال 326 هـ .).
آرامگاه او در ميان بازار کهن و قديمي بغداد، معروف به «سوق العطارين» قرار دارد و داراي صحن و سرا و گنبد و ضريح است و زيارتگاه شيعيان مي باشد.
* علي بن محمد سَيمُري (در سال 329 هـ . درگذشت).
آرامگاه او درون بازار مشهور به «سوق الخفافين» کمي پايين تر از مدرسة المستنصريه قرار دارد.
2 ـ آرامگاه شيخ کليني; وي بزرگترين محدث و روايت نگار شيعي بشمار مي رود و کتاب «الکافي» او يکي از چهار کتب روايي شيعه مي باشد. وي در سال 329 هـ . در بغداد درگذشت، امروزه مشهور ميان مردم آن است که قبر وي در مسجد صفوي مشهور به تکيه مولوي خانه، در شرق بغداد (رصافه) و در نزديکي پل شهدا مي باشد.
3 ـ سلمان پاک(مدائن); شهري است در چهل کيلومتري جنوب بغداد که نام آن برگرفته از نام جناب سلمان فارسي است که در سال 36 يا 37 هـ . و هنگامي که امير مدائن بود، در آنجا درگذشت و هم اکنون داراي آرامگاه باشکوهي است. در کنار وي، حُذيفة بن اليمان، (يکي از اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله)) نيز مدفون است. گفتني است در فاصله کوتاهي از اين بُقعه، ايوان کسري قرار دارد.
4 ـ آرامگاه ادريس الحسني; وي نواده حسن مثني فرزند امام حسن مجتبي(عليه السلام)است و امام زاده جليل القدري است. قبر او در محلّه کراده واقع شده و داراي بقعه و بارگاه است و مردم بدو اعتقاد فراواني دارند.
5 ـ قبر بشر حافي; وي از اعيان متصوّفه است و بنا به نقل مورخان، مردي فاسق بود که لحظاتي چند شرف حضور امام کاظم(عليه السلام) را درک نمود و هدايت گرديد. آرامگاهش در محلّه اعظميه بغداد است.
6 ـ قبر بهلول; او پسرعموي هارون الرشيد و از شيعيان پاک و وفادار بود و داستانهاي او با منحرفين مشهور است. آرامگاهش در محله کرخ در نزديکي قبر مشهور به «ست زبيده» مي باشد.
7 ـ قبر سيد سلطان علي; او علي بن اسماعيل فرزند امام صادق(عليه السلام)است و به گفته روايات، کسي است که سعايت عمويش حضرت موسي بن جعفر(عليه السلام)رانزد هارون کردليکن بزودي به نفرين حضرت گرفتار آمد و به هلاکت رسيد، گور او در «محلة الفضل» در شارع الرشيد بغداد است و سنيان براي او و برادرش محمد، مزاري ساخته اند.
8 ـ قبر قنبر علي; گفته مي شود او خادم امام دهم(عليه السلام)بود. امروزه آرامگاهش در شرق بغداد در محله «قنبر علي» است.
همان گونه که پيشتر گذشت بغداد علاوه بر زيارتگاههايي که از آنها نام برديم، داراي مراکز ديدني و تاريخي ديگري است که برخي از آنها عبارتند از:
* مدرسه مستنصريّه، دانشگاهي است جهت تدريس علوم ديني مذاهب چهارگانه اهل سنت که به دستور مستنصر بالله عباسي در سال 631 هـ . ساخته شد و ساختمان آن تاکنون باقي است. اين مدرسه نمايانگر نمونه مدارس آن دوره است و از ساختمان عظيم و بزرگ و شبستانها و اتاقهاي تدريس فراوان برخوردار است. امروزه اين مدرسه در سمت شرق بغداد (رصافه) و در بازار خفافين، در نزديکي پل الشهدا قرار دارد.
* جامع الصفويه، که امروزه به نام الآصفيّة شهرت دارد و پيشتر به نام «دارالقرآن المستنصريه» مشهور بوده و همزمان با مدرسه المستنصريه ساخته شده است. اين بنا در فاصله کوتاهي از مدرسه مستنصريه قرار دارد. در يکي از اتاقهاي اين مسجد که پنجره آن به بازار باز مي شود، آرامگاه مرحوم شيخ کليني و قاضي ابوالفتح کراچکي از بزرگان اماميه و متوفاي سال 449 هـ . قرار دارد.
* قصر عباسي ، و آن يکي از کاخهاي دوره اخير عباسيان در بغداد است که در سمت شرق بغداد و در نزديکي رودخانه دجله قرار دارد. اين کاخ داراي تالارها و ايوانهايي است با گچ بريهاي زيبا و ديدني.
* جامع الخفافين ، مسجدي است باقيمانده از دوره عباسيان که در سال 599 هـ . به دستور زمرد خاتون ساخته شد. اين مسجد در مجاورت مدرسه مشهور نظاميه است که توسط نظام الملک طوسي ساخته شده و هم اکنون اثري از آن باقي نمانده است.
* جامع الخلفا ، اين مسجد در ميانه مشهورترين خيابان بغداد، که شارع الرشيد نام دارد، قرار گرفته است. اصل ساختمان کهن آن، که به دستور المکتفي بالله عباسي در سال 290 هـ . ساخته شده بود، از ميان رفته است و تنها گلدسته آجري زيباي آن باقي مانده و ساختمان کنوني به سبک معماري آن دوره ساخته شده است.
* مسجد جامع الخلفا، مسجد رسمي خلفاي عباسي بوده است که در آن مراسم نصبِ خلفا و خواندن فرمانهاي مهم عزل و نصب و تشييع بزرگان کشور انجام مي پذيرفته است.
* قبر ابوحنيفه ، که پيشواي مذهب حنفي است. او نعمان بن ثابت کوفي است که جدّ او از مردم کابل بوده و در دوره اي، از شاگردان امام صادق(عليه السلام)بشمار مي آمده است. وي در سال 150 هـ . درگذشت و در مقبره اي مشهور به «مقبره خيزران» که در شمال سمت شرقي دجله است دفن گرديد. امروزه قبرش در نزديکي پلي است که بغداد را به شهر کاظمين وصل مي کند و خلفاي عثماني صحن و سرا براي او ساخته اند.
* قبر عبدالقادر گيلاني ، وي مؤسس يکي از فرقه هاي تصوّف است که در گيلان به دنيا آمد و در بغداد به تحصيل پرداخت و در سال 561 هـ . درگذشت و در يکي از مدارس بغداد دفن گرديد. بعدها صوفيان معجزات و خرق عاداتي بدو نسبت داده و قبر او را توسعه و ترميم نمودند. امروزه آرامگاه او در محله اي به نام «باب الشيخ» قرار دارد.
* قبر شيخ عمر سُهرَوَردي ، وي نيز يکي از صوفيان شافعي مذهب بود که در سال 539 هـ . متولد و در سال 632 هـ . درگذشت و در يکي از گورستانهاي عمومي بغداد دفن گرديد. معجزاتي به وي نسبت داده اند و عوام الناس براي او صحن و سرايي ساختند. قبر وي امروزه در محله اي به نام «شيخ عمر» در شرق بغداد واقع است.
* قبر زبيده خاتون ، در سمت غرب دجله «کرخ» گوري است منسوب به زبيده خاتون همسر هارون الرشيد، گو اين که برخي از محققان آن را از آن زمرد خاتون دانسته اند که همسر خليفه و مادر خليفه عباسي الناصرلدين الله عباسي بوده است.
* قبر شيخ معروف کرخي ; (متوفاي سال 200 هـ .)، وي از بزرگان متصوفه بغداد بوده است. آرامگاه او در نزديکي قبر زبيده خاتون در محله کرخ مي باشد.
* باب الطلسم، تنهادروازه باقيمانده از برج و باروي کهن بغداداست که در سمت شرق دجله (رِصافه) مي باشد.
در شمال بغداد و در ميانه بزرگراه بغداد ـ سامرا دو زيارتگاه وجود دارد که عبارتند از:
* حرم حضرت سيد محمّد ، که در شهر بلد در 80 کيلومتري شمال بغداد واقع است. و آن امام زاده عظيم الشأن فرزند امام دهم حضرت علي الهادي(عليه السلام) است. مرتبه و مقام وي بگونه اي بود که تمامي شيعيان او را جانشين پدر بزرگوارش در امامت مي دانستند، ليکن وي در سال 252 هـ . وفات يافت و در اين بقعه مدفون گرديد. امروزه صحن و سراي وسيع و گنبد و گلدسته و حجره هايي، بقعه او را تشکيل مي دهد. وي از احترام ويژه اي نزد مردم عراق برخوردار است، به گونه اي که کسي جرأت سوگند دروغ خوردن به نام او ندارد.
* آرامگاه ابراهيم اشتر ، وي فرزند مالک اشتر سردار رشيد اسلام است. خود ابراهيم نيز از سرداران شجاع اميرالمؤمنين و امام حسن(عليهما السلام) بود و در تمامي جنگها و پيکارها شرکت داشت و در جريان قيام مختار جنگ سختي با شاميان داشت و ابن زياد را به هلاکت رساند. آرامگاه وي در سمت چپ بزرگراه بغداد ـ سامرا، پيش از شهر بلد قرار دارد و گنبد آبي برافراشته کاشي کاري او از دور قابل رؤيت است.